E Europako Centro Vash e Romenge chachipena del raporto pala e Romengi situacija an Italija, 3. 11. 2000

O rajo Paolo Frigerio, an 17.05. 2000, sherutno manush andar Italiako foro savesko anav si Cernusco sul Naviglio (savo perel an provincija Milan) kerda jekh oficijelno skrinisaripe/ramosaripe. E zurnalura thaj e televizija trade avri informacija kaj kava sherutno forosko manush phenda kaj ka pokinel pandz milionura lire andar e forosko fondo e manushenge save kamen te shuven gunoj po than kaj e roma shuvde pire karavanura/kampura an kava foro. O sherutno manush rajo Paolo Frigerio phenda: "Numaj kana shuvel pe' o gunoj po than kaj e Roma sesa pire karavanonenca shaj hosel pe' o melalipe save von keren kana dzan po aver than". Si vi aver manusha ande Italija save chi kamen e Romen. Jekh politikaki partija (grupo) savi akharel pe' Lega Nord sajekh oficijelno vorbil kontra e Roma. Kana sasa regionalno politikako alosaripe/elekcija an Italija o rajo Umberto Bossi dija pe but thana e lila an save phenda "Te chi kames e Romen, e manushen andar o Maroko thaj e delikventuren an tjiro kher, te kames te aves sherutno an tjiro kher , te kames te tjiro foro avel uzo de tjiro glaso pala amari politikaki patija". Pe regionalne alosaripa save sesa an 16. 04. 2000 e politikake partije save si pe chachi rig thaj vi e partija savi akharel pes Lega Nord phende an piri kampanja sa majbilache pala e nacionalne minoritatura save train an Italija. Varesave politikake partie uzes phende sa majbilache pala e Roma. An foro savo akharel pe' Voghera o rajo Aurelio Torriani savesko politikako gindipe dzal pe chachi rig (pe nacionalistikani rig) skrinisarda/ramosarda thaj dija e manushen e lila an save phenda: "E Roma ka alosaren /ka den piro politikako glaso e rajo savo akharel pe' Antonella Degradi. Kamen vi tumen te ladzaren korkore tumen?" E manusha save kamen kadi partija kerde vi jekh gilji thaj dije lake anav "Romani devleski gilji" o teksto si: " De amen jekh miliono po jekh chon, e foroske chi trubun e love pala khanchi aver, shuv/tho amen pe majangluno than e lilesko pala e manusha save adzukaren te o foro del len o kher, godolese/vash-odi kaj amen sam nomadura thaj phiras tele-opre thaj chi kamas te mudarel amen o Voghero thaj e gadze save trajin ando foro." O teksto kadale giljaski sas ramosardo pe lila savi sas reklama kadale partiake pala e politikake alosaripa.

Kadala nacionalistikane ramosaripa save vazde e italijake politikakemanusha phabarde bari jag mashkar e manusha save trajin an Italija. Na- dumutane rodipa/ankete phenen kaj e italijake manusha chikamen vol daran e Romandar vi kana chi dzanen khanchi lendar. Italijako zurnalo "La stampa" ramosarda an artiklo savo inkljistilo an 21.V. 2000 kaj e oficialno regionalno institucija IRES an foro Piedmont kerda anketa e italijake na-romane chavrenca (pe anketa sas 1,521 chavre katar ohto dzi kaj 9 bersh) te dikhen sostar e na-romane chavre daran. Tranda thaj shov procentura phende kaj majbut daran katar e droga, katar e Roma thaj katar e manusha andar o Maroko. Ohtovardesh thaj duj procentura phende kaj si len dar godolese kaj godo sikada len lengi familija, dad, dej, e sikavne ande shkola. An 1999 bersh o Dokumentacioino centro savo zutil e nomaduren thaj savo beshel an Sant' Edigio regija kerda jekh anketa an savi puchla: "Kamen te e nomadura shuven/thon pire karavanura an kava regiono?" Eftavardesh procentura e manushendar save lije than an anketa chi kamle e nomaduren an lengo regiono. Lengi explanacija sas kaj e nomadura choren, kaj si melale, kaj choren e chavren.

E baza pala gasavo Italijake manushengo gindipe pala e Roma si fakto kaj von gindin kaj si e Roma nomadura. Pe agor e ohtoto decenija an kava milenijum thaj po starto an injato decenija bish regionura ande Italija krerde nevo zakono savo akharde "protekcija vash e nomadengi kultura" thaj sar posibiliteto te realizuin kava zakono kerde specijalne kampura pala nomadura. Kava projekto si kerdino godolese kaj oficijelno gindipo sas kaj e Sintura thaj e Roma si nomadura thaj von shaj train numaj an karavanura ande izolacija dur katar Italijake civilura. Sar rezultato but Roma si tradine te train ande kampura pal "lengo mangipe te train sar aver manusha ande khera naj autentiko" phenda e Italiako governo. Jekh italijako reprezentanto an jekhethaneski-unija phendas po kidipe an Geneva an 1999 bersh kaj e Roma si naturalne nomadura save kamen te aven numaj an lenge kampura.

E deskripcija pala e Roma kaj shaj aven numaj nomadura chi vazdel pe' opre numaj kana karel pe' lengi segregacija akana e manusha phenen kaj lengo than chi trubul te avel ande Italija. Kana vorbil pe' pala e Roma sar integralno kotor an sasti Italijaki rashtra e Italijake manusha sajekh hatjaren jekh baro nacionalizmo. Sa so si an relacija pala e Roma von bichalen po jekh than savo akharel pe "ofiso pala e nomadurenge butja" thaj oficijelno responsabiliteto pala kadale butja si governosko kotor pala e emigracija. O fakto kaj an varesave forura vol regionura si specijalne ofisura pala e "Nomadura thaj na-Europake manusha" phenel amenge kaj e Roma an Italija si prezentuime sar manusha bi-rashtrako saven naj kher thaj save phiren opre-tele. E Roma uzes hatjaren kaj e Italijake manusha chi kamen len.

An 1999 bersh e Jekhethaneske nacije (o komiteto savo kamel te kerel eliminacija pala e rasno diskriminacija-CERD) uzes phenda kaj chi kamel godo so e Italija kerel e Romenca. Specijalno o komiteto phenda an realcija pala e teza kaj "Roma nashti trajin an normalne khera sar aver manusha numaj an kampura" kaj si godo na numaj fizichko sgregacija godo si vi politikaki, ekonomikani thaj kulturaki izolacija. O CERD maj dur phendas kaj si "hoji savi si an relacija pala e rasno na-tolerancija, kaj si Romengi tradimata savi e policija thaj e sherutne institucije varekana chi kamen te dikhen thaj chi kamen te vazden po krisi", "kaj trubun te keren pe'e raportura save vatjaren pala e violencija e policijaki kontra e manusha save naj Italijanura thaj save si an phanglipe", "kaj si bari na-edukacija e manushengi savi keren butji an policija thaj save reprezentuin o zakono". O komiteto vadzi/inke jekhvar phenda kaj si les bari dar pala o nevo zakono savo o Italijako senato oficijelno trubul te vazdel opre. An godo nevo chachipasko dokumento e Roma naj akceptuime sar nacionalno minoriteto thaj godo chi ka kerel pozitivne efektura te e Roma aven protektuime. An relacija pala kadala problemura o Komiteto dija varesave sugestije e Italijake governose sar si: te kerel pe' majbari prevencija te na barol e rasno na-tolerancija thaj e diskriminacija kontra e manusha save naj Italijanura thaj save si Roma, te na avel bilacho tretmano e Romen save si an phanglipe, te dikhel pe' maj bari sama pe Roma save trajin/dzivdinen ande Italija te na kerel pe' diskriminacija kontra lende. Ando nevo raporto (pala o CERD) trubun te phenen egzakto sarsavi si e etnikani kompozicija/save nacije sa trajin an Italija, an procentura trubul te phenel pe' sode manusha train an Italija saven si Italijako rashtrako pasporto pal si aver nacijako thaj pe aver rig trubul te phenel pe' sode manusha trajin saven naj Italijake rashtrako pasporto, trubul te kerel pe' implementacija pala o kotor 6. katar e konvencija (savi si an relacija pala e manushenge chachipena) thaj trubul te phenen sode manushen trade po krisi godolese kaj kerde rasno diskriminacija. Trubul te kerel pe' edukacija pala e manusha/policajcura save prezentuin o zakono te dzanen so si godo rasno tolerancija thaj manushengo chachipe; Trubul te kerel pe' jekh komisija savi ka lel sama pala e problemura save si an relacija pala e minoritetura thaj e diskriminacija.

Adjes jekh bersh thaj majbut dekana o CERD dija pire sugestije, kritika, phenda so e Italijako governo trubul te kerel varesave bare efektura vadzi nashti dikhen pe'. E Italijake manushengo mangipe te traden e Romen andar e Italija si akana majbari deso sas. Varesave manusha save keren buti an politika dije piri sugestija kaj e policajcura trubun te pushkin pe/maren andar e pushka pe manusha save choral perdal o Adriako baro paji kamen te den an Italija. E Italijake politikake manusha oficijelno phende kaj chi kamen e manushen save naj Italijanura sar rezultato e Italijanura dije piro politikako glaso vash lenge. E politikake manusha save phende kaj naj kontra e Roma achile bi vorbako thaj dikhen kaj e bavlal phurdel pe rig kaj si e politikake manusha save si nacionalistura. Aver Europake rashtre/phuvja chi dije varesavo zuralo azutipe te phagavel pe' o nacionalizmo an Italija. Dzi kaj pe jekh rig e Europa oficijelno phenda kaj chi kamel nacionalisturen an Austrija save dije an nacionalno governo pe dujto rig achili kashuki po nacionalizmo an Italija.