- INTRODUZIUN

CHËSTA BROSCIÜRA DESS DESCEDÈ LA CURIOSITÉ
Curiusc sön n popul nia conesciü, che i minun de conësce, mo sön chël che ne savun ala fin bëgn püch y nía. I zingaindri ne laóra nia, ai é pac, ai dij baujíes, ai pëtla y aroba. Chisc é i chedri che nos ún te nüsc ces. Mo ci savunse pa zënza pordërt? Da olà vëgn pa chësta jënt? Porciodi viri pa insciö, sciöche ai vir, y ciodí viri pa insciö? Âi dagnora bele vit sciöche sëgn? Vái veramënter intoronn cun süa rulot o viri mâ laíte? Ci imaginaziun dla religiun ái pa? Savesses na resposta a chëstes y tröpes d'atres domandes? Te chësc sföi ciafarëise resposta a tröpes de chëstes domandes.

CHËSTA BROSCIÜRA DESS DAIDÉ PONSÈ SURA
Ponsè sura sön nosta vita y dötes chës côsses che é tan tleres por nos. Sce i ti ciarun ala storia, ala maníera de vire y ala cultura di Sinti y Roma (insciö se definësc i zingaindri instësc), spo odunse, ch'al é ince ciamò d'atres formes de vire co la nosta. La comparaziun inanter les maníeres de vire desvalíes pò demostrè, che öna n'é nia damperfora trö' miú co l'atra. Podun imparè da côsses forestes.
Podarun descurí, che al é ince tröp ch'an á deboriada, dlungia les desfarënzies. N vire adöm cun i zingaindri n'é nia na côssa imposcibla.

LA BROSCIÜRA DESS PITÉ COMPRENJIUN
Comprenjiun por na popolaziun, ch'é emarginada y descriminada da nosta sozieté. Comprenjiun por na popolaziun, che n'á magari mai fat instëssa de gran sforc, da gní capida dai atri. La situaziun soziala di zingaindri é aldédaincö tla maiú pert di paîsc dër stleta y tröc problems che i Sinti y Roma á toca adöm cun chësta situaziun miserabla y cun la desfidënza che nos ún te sü confrunc.

LA LETÖRA DE CHËSTA BROSCIÜRA DESS ESTER PLAJÔRA
I tesc stampá n'é degun program de insegnamënt da imparè y damanè fora. Sce i liëis chisc tesc, desses ponsè sura deboriada y baié, cuntè Ostes esperiënzes personales, fôrsc ince se indentifiché cun la situaziun de na möta o de n möt Roma de Osta eté. Magari podëise ince invié zacai te tlassa, che pò respogne a domandes, che resta ciamò davertes, dô la letöra de chësc sföi.

LA BROSCIÜRA NE PÎTA DEGUN CHEDER COMPLET DI SINTI Y ROMA
Ince sce i l'arëis lita cina al'ultima plata, romagnarâl ciamò domandes davertes. Ince por nos, ch'i ún lit tröc libri sön chësc argumënt, ne n'él daldöt ciamò nia döt tler. I grups de Sinti y Roma é massa desvalis: ai se desfarenziëia por süa storia, so lingaz y süa tradiziun y ala fin se tratera ince pro i zingaindri de porsones singoles, avisa sciöche pro nos, che á na süa personalité y individualité.

- ROM Ô DÍ PORSONA. De inoms y de sü significac
Nos düc viun cun inoms che i nes dun nia nos instësc. I un n inom da bato, n inom "da orëi bun", n surainom y datrai nes tlama zacai ince cun na ria parora. Tröc se chîr ince instësc n inom, cun chël che ai oress gní cherdá tl cërtl de sü amisc, o ai se ciafa fòra n "inom d'ert", sciöche tröc ciantarins y aturs. Incé popui á deplü inoms, cun chi che ai se identifichëia plü o manco.
La parora Eskimo ô dí ala lëtra porsona che mangia cêrn cröia; insciö é gnüs definis i abitanc dla Artida da sü vijins indians. Ëi instësc se tlama Inuit, ciche ô scëmplamënter dí porsona. I Berbersc tl'Africa á ciafè so inom dal grech Barbar y ince Todësch é origninariamënter n surainom dè dai vijins. Ince por le popul di Roma él deplü inoms cun significac y funziuns desvalíes.

DEFINIZIUNS FORESTES
Tröc inoms cun chi che i zingaindri vëgn denominá indichëia la proveniënza aratada de chësta popolaziun. Tla Francia por ejëmpl ti dijun BOHEMIENS, deache canche ai é rová tla Francia âi da mostrè sö na lëtra de acompagnamënt dl imparadú Sigismund, ch'ê instës re boem. Tla Spagna ai inom HUNGAROS dô süa proveniënza ipotisada dal'Ungaría. Da dër tröpes definiziuns devëntel tlêr che i zingaindri ê conesciüs adinfal por dî alalungia sciöche egizians che dô ester gnüs porcorá da süa tera por süa religiun cristiana. GITANS, GYPSIES, GITANOS, GITANI, YIFTI, YEFTOS, düc chisc inoms fej referimënt al Egit.
Sovënz vëgn ince la maníera de vire reportada da denominaziuns sciöche la parora taliana NOMADI demostra. Chilò vëgnel metü al zënter na carateristica che ne i corespogn gonot nia plü ala realté, deache al é tröc Sinti y Roma che á dè sö le nomadism por se lié a n post.

DIFINIZIUNS DADES INSTËSC

ROM ô dí porsona, om y é ince n inom coletif por düc i zingaindri. I zingaindri che é rová tla Germania, tl'Austria y tles regiuns confinëntes (Italia dl Nord, Slovenia, Boemia, Elsaß-Lothringen) y cuntra la fin dl'Eté Medievala se definësc instësc sciöche SINTI.
Al vëgn ince sospetè che chësc inom váis zeruch ala tera pachistana SINDH.
I zingaindri tl Süd- y Südosteuropa, y cun chësc él sambëgn miné la gran maioranza di zingaindri europeics, se tlama ROMA. Sciöche Roma vëgn ince definis chi che é rová tla secunda pert dl 19. secul y tl 20. secul dal südost tl'Europa zentrala. La denominaziun ZIGEUNER/ZINGARI/TSIGANES/CYGANI é conesciüda por endlunch y é bëgn ince la plü adorada. A vigni moda á chësc inom te feter düc i lingac na conotaziun negativa. Bele la aratada derivaziun dl inom (dal grech Athinganoi; le inom de na sceta, de chëra che an dijô che ara praticass strinaría foscia), mët chi che porta chësc inom te na stleta löm. Te nosc lingaz á la parora genericamënter n significat negatif (por ejëmpl: rodè, ester in banun, SCIÖCHE N ZINGAINDER).
Tröpes porsones é porchël a öna de lascè demez daldöt chësc terminn y de adorè l'inom ROMA, respetivamënter SINTI y ROMA sciöche parora coletiva.
Al é datrai a vigni moda rî da fá a manco dla parora ZINGAINDRI, propi canche ara va de na denominaziun por i grups desvalis de chësc popul, deache te n valgügn paîsc n'é la denominaziun ROM nia conesciüda por i ROMA (por ejëmpl: tl Iran). Tl'Armenia se tlama i portegnënc de chësc popul LOM, tla Spagna KALO (plural KALE), ti Paîsc Todësc y tl'Italia sciöche bele dit SINTO (plural SINTI).
Dlungia chisc inoms él ciamò na seria de inoms de tribús, che é dër gonot de derivaziun da n mestíer determiné. Ai s'á formè, deache ZINGAINDRI che viô sciöche stlâfs tl Balcan, podô mâ se maridé inanter chi dl medem mestíer. Insciö provëgn l'inom KALDERASH dal terminn rumenn cialdîra, ai ê tlomperi; i TSCHURARI "aguzâ massarìes da tài" (tschuri= ROMA - parora por cortel) y l'inom LOVARA provëgn dal ungarich "lov" por mënaciavai.
Sce an ô arjunje le respet de chësta desvalianza y les desfarënzies linguistiches, culturales y religioses inanter i grups de chësc popul n'él nia saurí da ciafè na denominaziun che va bun por düc.
Ala fin él dessigü plü important da ciafè na maníera de comportamënt daverta y zënza preiudizi tl confrunt de chëstes porsones, che mët le pëis sön la "derta" denominaziun. Porchël adorunse te chësta brosciüra i inoms SINTI y ROMA, mo ince l'inom "Zingaindri". I oresson cun chësc ti tó chël significat desprijënt y porvè da ti dè n bun sonn.

- CI É PA NA MËNDRANZA?

Mësson ciamò splighé te Südtirol ciche na mëndranza é? Feter vigni dé aldiunse chësta denominaziun tl radio, tla televijiun, dai politics, le liun ti foliec. Al pê tler: Nos de Südtirol, nos Ladins sun na mëndranza.
Mo che ê pa pordërt "nos de Südtirol, o nos Ladins?" Chi de Südtirol che rajona todësch, se arata cun dërt sciöche mëndranza etnica tl stat. Y nos Ladins sun na mëndranza etnica tambëgn tl stat co tla provinzia.
Dlungia chisc grups él ince te Südtirol dui d'atri grups che ghira che an i reconësces sü dërc sciöche mëndranza religiosa, soziala o etnica (por ejëmpl: portegnënc a d'atres comunitês religioses, foresti, handicapá mentâi o fisics, omesessuai y sambëgn ince Sinti y Roma.
La côssa é n pü plü complicada co che ara ne ciara fòra tl pröm momënt. Propi te Südtirol, olache la parora mëndranza vëgn dant tan gonot, fóssel bun ponsè n pü sura, chi che é miná, ciche la parora ô dí y ciche la mëndranza minada ghira.
Te na definiziun plü ampla dla parora mëndranza, pòn intëne chëres porsones o chi grups, che söla basa de na carateristica particolara, o por süa portegnënza naturala, storica, linguistica, culturala, o aladô de n comportamënt spezifich, vëgn desvantajá dala sozieté.
Insciö pòn desfarenzié deplü sorts de mendranzes:
- etniches
- religioses
- soziales.
Da chësta definiziun devëntel porater ince tler, che ara ne se trata nia mâ de na chestiun de consistënza numerica. Sce n grup é sozialmënter desvantajè, pò ester öna na gauja, che al é numericamënter mënder. N ejëmpl foss chël dla situaziun dla popolaziun foscia tl Südafrica o la situaziun te tröc paîsc latinamericans, olache i popui indigenns fej fòra la maioranza, mo che vëgn dominá dala mëndranza blancia.
La desfarënzia mëndranza/maioranza n'é nia mâ na chestiun de numer, mo suradöt ince na chestiun de podëi politich, economich y sozial.

LA FORMAZIUN DE MENDRANZES
Descriminaziun y porseghitaziun de mendranzes él dagnora bele stè. I iüdes é tres indô gnüs porseghitá y pará demez tla storia sciöche mëndranza religiosa (pogrom di iüdes), ince i cristians ê gnüs tl scomënciamënt porseghitá y tres indô ê mendranzes soziales gnüdes descriminades y stlütes fòra (vagabunc y petleri, handicapá, mituns bastêrc, cer' mistíers ...).
Mo n problem a livel mondial é deventada la chestiun dles mendranzes impormò cun la fondaziun di stac nazionai.
Canche imigrá europeics á metü man dan da plü o manco 500 agn a colonisé le continënt american ái copè y parè demez col tëmp na gran pert dla popolaziun che ê bele dailò. I indians dl Süd y dl Nord dl'America á pordü insciö na gran pert de süa tera. Ai ê deventá la mëndranza te so paîsc.
Tl'Europa â suradöt le 19. secul y la 1. vera dl monn condüt ala formaziun de naziuns, che ê da intëne sciöche stac nazionai de n cer' popul y che desvantajëia les mendranzes etniches daíte da sü confins.
Mudamënc de confin á cherié dan y dô la 2. gran vera mendranzes nazionales nöies.
Tres i gran movimënc de migraziun di ultims dejenâs s'á porindlunch formè mendranzes nöies: sides tl'Europa tres les imigraziuns de chi che chîr laûr y chi che damana dô asil, o por ejëmpl tl'Africa y Asia tres porseghitaziuns.

Y I SINTI Y ROMA?
Mëndranzes y maioranzes pò tres indô se mudé tla sozieté.
"Insciö é vigni porsona portegnënta a na mendranza", chël oress dí che na porsona pò, te na certa maníera aldí pro na maioranza (por ejëmpl sciöche todësch de Südtirol te nosta provinzia) y tl medem tëmp ester, te n'atra maníera portenënt a na mëndranza (por ejëmpl sciöche testimone de Jehova). Les porsones á deplü identitês: etniches, religioses, soziales y chësc fej pordërt fòra l'arichimënt y la vitalité dl ester porsona. Sc'i ti ciarun ales côsses cun chësc edl, spo ciafa la parora mëndranza na conotaziun positiva. La portegnënza a na mëndranza ne mëss daldöt nia deventè n pëis o n problem, sciöche al é gonot le caje te nosta sozieté d'al dédaincö. Mëndranzes porta íte te nosta sozieté plü varieté. Cô podésson pa se svilupé te na sozieté, olache düc é anfac? Mâ la toleranza y le reconoscimënt dles desvalianzes se pormët de vire adöm y de imparè un da l'ater.

SÜA DIFUJIUN TL'EUROPA
Tl mëteman dl 15. secul se spostâ i zingaindri devers dl Westeuropa y ai vëgn ince nominá te croniches de val citês.
Sön la originn di zingaindri él gnü spiculé dër tröp. Tres süa apariziun esterna, de ester "atramënter" (pel scöra, tatuajes, de gran rocini) atirâ i Sinti y Roma l'atenziun dla popolaziun.
Valch minâ che i zingaindri foss iüdes, d'atri minâ indô che ara se tratass de egizians y insciö gnôi gonot definis sciöche "Egizians" o "Tatares".
Impröma gnô chisc "foresc" tuc sö bëgn tl' Europa, o ai gnô altamo azetá.
Gonot âi ince da mostrè sö chertes d'acompagnamënt che ti assigurâ le dërt da passè da n stat al ater zënza complicaziuns. Insciö ti gnô ai zingaindri garantida proteziun y sigurté tl Rëgn Asburgich, tres na lëtra de proteziun dl 1423 (Schutzbrief) dl imparadú Sigismund:

A vigni maníera ti ân lascè, te na te' sozieté tan stara mâ püces ocupaziuns tl setur dl comerz, dl marcé ambulënt y dl spitaco. Ai restâ insciö n grup stlüt fòra dala sozieté che gnô conscideré cun coriosité.
Ti agn che gnô dô se â l'atmosfera dl bëgnodü mudé. La lëtra d'acompagnamënt dl imparadú ne gnô nia plü lasciada avarëi dai parlamënc de Lindau (1496) y Freiburg (1498) y le parlamënt de Augsburg â dè fòra l'ordenanza che düc i zingaindri messâ lascè le post tl tëmp de trëi mëisc. Implü ti êl gnü conzedü ala popolaziun de podëi copè chël zingainder che se tignî sö te n possedimënt privat.
"Chi che ti fêj de dann ai zingaindir ne comët degun delit", dijô na ordenanza.
Nia mâ tla Germania gnôl fat de te' leges. I Roma gnô porseghitá, ciaciá demez y ince copá te döt' Europa. Tl Würthenberg, Preußen y a Milan gnô zingaindri che an ciafâ sö inzai atira surandá al boia.
Le sënn cuntra i zingaindri tacâ adöm cun le mudamënt sozial tl metëman dl'Eté Nöia. La formaziun dl stat teritorial, la politica economica mercantilistica, le svilup dla burocrazía y dl'aministraziun orô dí complessivamënter n aumënt de control dla popolaziun. I zingaindri ambulënc ne se lasciâ nia inserí te chësc cheder ideologich nü de afidabilité y efiziënza y se tirâ insciö ados döta la agresciun soziala.
An i incolpâ de ester portadus dla möria, de arobè, de striné, an ti dijô spiuns di Türc y lêri de mituns, y an odô pro d'ëi na desposiziun naturala a ne orëi nia laurè, a ester pac, an i porseghitâ y an i ciaciâ dlunch demez.

Le secul 18. ê le secul dl "Iluminism"; le conzet de porseghitaziun gnô sostituí dal conzet de educaziun. I zingaindri dô gní educá a ester zitadins servils y ordená. An porvâ de i lié a n post y al metô insciö man na politica de assimilaziun che döra en gran pert cina al dédaincö.
La imparadëssa Maria Theresia y so fi Josef II â tut provedimënc cun l'intenziun de fá scomparí i Sinti y Roma sciöche grup etnich. I zingaindri dô gní insediá sciöche "Neu Magyaren" tl ozidënt dl'Ungaría. Al ti ê gnü partí fòra armënc y somënza y deperpo ti gnôl proibí de sciacarè de ciavai y de portè inant süa maníera de vire da ambulënc. Implü êl gnü emanè na lege che proibî ai Sinti y Roma da adorè so lingaz y da se maridé inanter ëi. An i tolô cinamai demez i mituns ales families di zingaindri, por i lascè eduché da "bun cristians". Nia i zingaindri n'ê lêri de mituns, mo l'Autorité.
Tres la industrialisaziun dl'Europa tl 19. secul gnô tröc Sinti y Roma impizá dal südost dl'Europa devers dl west. De un n vêrs gnôl pité poscibilitês de laûr nöies y dl ater vêrs desdrüt les fontanes de davagn tradizionales di zingaindri sciöche sciacheri ambulënc y artejagn. Ince tl setur dl'agricoltöra portâ la mecanisaziun de laûr de tröc Sinti y Roma sciöche orâs a ester surafora. Plü inant gnôl fòra inanter i sciacheri zingaindri y i sciacheri nia zingaindri na sort de situaziun de concorënza, che á spo portè pro a fá che valgügn paîsc ne conzedô plü degöna lizënza comerziala ai Sinti y Roma. Insciö â tl 1891 le parlamënt dla Germania dè fòra "na diretiva por scombate i zingaindri" y tres chësta podô i Sinti y Roma zënza documënt gní ciaciá demez. Plü inant êl gnü tut la dezijiun de ne ti relascè nia plü librec de laûr a zingaindri de descendënza todëscia. Cun chësc deventâl praticamënter imposcibl por chisc da ti jí dô a na ativité regolara.
Carateristiches y fantasíes che la sozieté borgheja porvâ da desfantè tl tëmp dl'industrialisaziun y disciplinisaziun ti gnô insciö atribuides ai zingaindri. Sinti y Roma deventâ tres deplü clichés: la zingaindra odüda sciöche seduziun sessuala, le vidurist zingainder odü sciöche genial, la zingaindra che fêj profezíes y i cumpagns amanc dla liberté. Da öna na pert gnôi odüs sciöche salvari nobli sura chi che al gnô scrit poesíes y cianties, dl ater vêrs sciöche "banda de vagabung prigorusc", de chi che la polizía messâ se cruzié. Tl ann 1899 â Bayern arjigné íte le pröm ofize por la compëda sistematica di zingaindri.

Wo immer Zigeuner getroffen werden, sollen ihre persönlichen Verhältnisse geprüft, zu Unrecht geführte Ausweise abgenommen und bei gesetzlicher Zulässigkeit eine Durchsuchung der Zigeuner und ihrer Fahrzeuge erfolgen. Hierbei ist besonders auf entführte Minderjährige, gesuchte Personen, Waffen und Diebesgut, dann auch auf ihr Gewerbe und die Erfüllung der Steuerpflicht zu achten. Die polizeiliche Ausnutzung des zutage geförderten Materials erfolgt im Anschluß an die in den deutschen Ländern bestehenden landeskriminalpolizeilichen Einrichtungen, die als Nachrichtenstelle über die Wanderungen der Zigeuner in nachbarlicher Verbindung stehen. Die zur deutschen Hauptnachrichtenstelle erhobene Zigeunerpolizeistelle München faßt den "Nachrichtendienst" für die über größere Gebiete des Reiches wandernden Zigeuner zusammen. Sie ist erkennungsdienstliche Zentrale, bei welcher nunmehr, seit auch Preußen im Verfolg eines Ministerialerlasses vom 3. November 1927 alle Zigeuner erkennungsdienstlich erfaßt, die Fingerabdrücke, Lichtbildbehelfe, Personalien usw. über alle in Deutschland auftretenden Zigeuner aufliegen. Außerdem ist sie Hauptfahndungszentrale und -auskunftsstelle zur Nutzung des angehäuften Aktenmaterials. Jedes Erscheinen von Zigeunern in einem Verwaltungsbezirk ist von den Sicherheitsbeamten des Außendienstes sofort der vorgesetzten Verwaltungsbehörde zwecks Vorkehrungen und zur Weitergabe an die zuständige Nachrichtenstelle bzw. die Hauptnachrichtenstelle zu melden. Diese Meldungen haben über alle polizeilich wissenswerten Dinge Aufschluß zu geben. Nachträgliche Feststellungen, z. B. entdeckte Diebstähle, werden nachgemeldet. Lichtbildaufnahmen nach den merkmalischen Grundsätzen Bertillons von den Erwachsenen, Fingerabdrucknahmen von allen Zigeunern über 6 Jahren haben die Grundlage für die erkennungsdienstliche Festhaltung der Zigeuner zu liefern. (Polizeiliche Anweisung zur Vorgangsweise gegen Zigeuner)

Tl ann 1899 â Bayern arijgné ite pröm ofize por la compëda sistematica di zigaindri. Dötes les informaziuns a desposiziun sura i Sinti y Roma dô gní coiüdes adöm da na sënta zentrala dla polizía; tan inant che al ê poscibl gnôl cinamai registré improntes digitales.
Dô la pröma gran vera, te chëra che Sinti y Roma ê sambëgn i bëgnodüs te tröc paîsc europeics sciöche soldâs, gnô süa compëda ofiziala portada inant. Söla basa de chësc laûr de registraziun podô spo i nazionalsozialisc gní zeruch te so laûr de sterminaziun.

Betrifft: Einweisung von Zigeunermischlingen, Rom-Zigeunern und balkanischen Zigeunern in ein Konzentrationslager: Auf Befehl des Reichsführeres-SS vom 16.12.1942-Tagb.Nr. 12652/42 Ad/RF/V-sind Zigeuner-mischlinge, Rom-Zigeuner und nicht deutschblütige Angehörige zigeunerischer Sippen balkanischer Herkunft nach bestimmten Richtlinien auszuwählen und in einer Aktion von wenigen Wochen in ein Konzentrationslager einzuweisen. Dieser Personenkreis wird im Nachstehenden kurz als "zigeunerische Person" bezeichnet. Die Einweisung erfolgt ohne Rücksicht auf den Mischlingsgradfamilienweise in das Konzentrationslager (Zigeunerlager) Auschwitz.

AUSTRIA
Tl'Austria, dal merz dl 1938 incá denominada sciöche "Ostmark", pert dl "Großdeutsches Reich", gnô i Sinti y Roma ince rigorosamënter porseghitá. Mo ince chilò ne metô la porseghitaziun nia impormò man cun la anesciun ala Germania nazionalsozialista. Bele denant â omi dla politica austriacs adöm cun la polizía favorí te na maníera consecuënta l'emarginaziun di zingaindri. Insciö â bele tl 1936 la "Zentrala Internazionala por le scombatimënt dla plaia di zingaindri" tut sö i laûrs a Víena, laûrs de compëda di zingaindri. Le relevamënt ê la condiziun por süa internaziun te sü desvalíes lagher, ch'é ince gnüs arjigná íte tl'Austria. I dui maius lagher de zingaindri tl'Austria ê a Salzburg/Maxglan y le lagher Lackenbach tl Burgenland. Tröc Sinti y Roma dl'Austria gnô ince deportá ti lagher dl Reich.
L'Austria â pordü ca. 16.500 porsones ti ciamps de conzentramënt, de chisc ca. 4.000 iüdes y za. 6.000 zingaindri.

LA TALIA
A desvalianza dal nazionalsozialism ne ê la chestiun de raza tl fascism talian nia de gran importanza. Cina al 1938 s'un ê tröc iüdes sciampá dala porseghitaziun nazionalsozialista dl Reich tl'Italia. Tl 1938 â le partner de coaliziun Hitler fat presciun che al gniss surantut ince tl'Italia les leges reverdëntes la raza, olache al mancia a vigni maníera indicaziuns spezifiches sura i zingaindri. Dal'aisciöda 1940 án ince metü man tl'Italia cun la compëda di iüdes y cun süa internaziun te lagher. Te chisc lagher gnôl spo - sciöche an odará spo tles listes di prijoníers - ince internè zingaindri, da olache ai gnô spo condüc tla Germania, tla Polonia. Le numer di copá vëgn sciazè incër 1.000.

LE REST DI PAÎSC D'EUROPA
Da canche la 2. vera â metü man, ê gnüs ince ti atri paîsc d'Europa, ch'ê ocupá dales trupes nazionalsozialistes o colaurâ cun chëstes sará ía. Ai gnô condüc te lagher coletifs y condaná al laûr forzè o deportá tla Germania y Polonia por la dezimaziun. Ti paîsc dl ost- y südost dl'Europa, olache al viô na buna pert di Roma, gnô chëstes aziuns de porseghitaziun y dezimaziun fates cun na crudelté particolara.
Mâ tla Danimarca y tla Finlandia ti ê ai Roma gnü sparagné chëstes porseghitaziuns, deache i guerns n'ê nia a öna de colaurè cun i nazionalsozialisc te chësta chestiun.
Sön la basa dl provedimënt de Auschwitz êl gnü arjigné íte a Auschwitz/Birkenau n lagher aposta por zingaindri cun 32 baraches. Tl register d'entrada él scrit íte i inoms de 20.946 Sinti y Roma. En realté ê le numer de chi che ê gnüs condüc dailò cotan maiú, deache an sá ch'al é ince stè caji de porsones ch'é diretamënter rovades tles ciamenes a gas, atira dô ester rovades söl post, zënza gní denant registrades. Sön les condiziuns de vita ti lagher pò, chi che é instësc sta laprò y á suravit chësc genozid nes cuntè plü avisa.

DÔ LE 1945
Por le popul di Roma ne n'á orü l'ann 1945 dí degun mudamënt. Al ê la fin dla politica de dezimaziun daverta di nazionalsozialisc, mo la descriminaziun jô inant y an orô reconësce dër ingert i Sinti y Roma sciöche vitimes dl fascism. A tröc ne ti êl dî nia plü gnü renovè la zitadinanza y leges "cuntra i zingaindri" ê ince gnüdes dades fòra dô le 1945.
Chi "esperc de zingaindri" che ê responsabli por la dezimaziun de tan de porsones ne gnô dô la vera nia cherdá dan signoría, ai ê cinamai restá zënza castighe. Ai â podü fá inant so laûr sciöche doturs o professurs.

- Ciche Rosa Winter á vit tl KZ Sce i ne foss nia stada na zingaindra, spo ne fossi pö mai rovada te n ciamp de conzentramënt. I n'ê nia na prëiudicada, assolutamënter nia, i ê ciamò na möta. Mâ por nosta raza sunse rová íte, deache i sun zingaindri. I crëii che val' de te' sciöche n KZ ne podéssel nia plü gní dant chilò da nos. Al dédaincö ne n'éssel nia vita lungia, chël Hitler. Deache la jënt é plü furba y plü inteligënta co laôta. Sce al tigniss al dédaincö te discursc, s'un fóssel. Ai le fajess fòra. Bel atira. Dan le 1938 ên stá chilò y dailò, te döta l'Austria ênse rová. Canche al é spo gnü chësc Hitler, ên a Salzburg, mi pere âi atira tut y condüt a Dachau. Nos n'ân ciamò degöna idea, ciche al ê dailò. Iö â 15/16 agn dailò. N iade, da doman sunse lová y döta la plaza ê plëna de polizisc. Düc messâ lové, êl gnü dit, y spo jí impara, i messân jí demez. Söi gragn auti se ciariai, families intíeres, che viô dailò. A Salzburg s'âi spo ciarié te sor' de box, na familia ala ôta. Olache al gnô zënza ciarié ciavai, dailò messanse stè íte, döes, trëi families. Plü tert êl spo gnü daurí n lagher a Maxglan. Indô gnôl ciacè families te chëres box, oh, mi Dî, da vigni pert adalerch gnô la jënt menada dailò. Coiüda adöm y menada inant. Laurè messânse dailò, laûr sfadius, costruí strades. Laurè lauraste dassënn, mo scioldi ne ciafaste degügn, nët nía, mâ striches, cotantes, dai ofiziai, mo ince da val' prijoníers. A confrunt cun Ravensbrück ê pa chësc mile cuntra un. Impröma êi iö adöm cun mi geniturs y mi fredesc, y tan dassënn ne te scecai nia ciamò a Maxglan. A Ravensbrück ciarâ düc fòra anfat. Canche i ê rovada dailò, scraiâ n pêr, este ince tö chilò! Mo iö n'â conesciü degügn. Vignun tosorè jö a rate, le medem guant da strisciores, i n'â reconosciü degnügn. I ciavëis n'ê nia plü, sciöche sön na man. Sce ai chersciô dô, jô jënt de süa buna y periâ de i taié. Tan de piedli êl, tan de insec, chël ne podëise nia s'imaginé. Nia da vistí ne n'ân, mâ chël guant, cun manies cörtes, dër sotí. Laurè messanse dassënn. Costruí strades. Tröpa fan. Tröpes striches. Y le frëit. Ai ne copâ nia ciamò jënt via cun le gas, ai la fajô fòra moralmënter. Cun le laûr, cun la gran fan y cun les tröpes striches. Insciö te rovâi sö. Y sce t'ês mort, spo ite te furn, no un sú, tres n dër gröm. Sce t'âs na zingaindra ch'ê la capura, spo dijôra bëgn, palsede, ara metô averda, canche la ofiziala gnô. Mo d'invern laurâste de tüa buna, tan snel che t'ês buna, scenò dlaciâste. Ciavân fòra de gran peres, podruns. N laur normal n'êl nia da fá. Tut fòra tla sartoría y olache ai laurâ le stran. Mo sce al se rompî n'aódla dailò, spo êl sabotaja, spo te fajôi fòra. Da cují ne savôi insciö nía, n'â degöna vëia. N iade êi stada a laurè le stran. Messân fá trëces de stran, por de te' tasces, che an ciafa ince sëgn indô da cumprè. Chësc n'êi nia buna da fá. Mi toch de pan ti dôi dagnora a d'atri prijoníers, por che ai fajess le laur por mè. Scenò essi ciafè 25. Insciö âi ciarè de rové indô demez da dailò. Tröc zingaindri laurâ alaléria. N comando esistîl, praticamënter n comando dla mort, te chësc êi spo rovada poer castighe. Fora de n te' parü messâste ciarié fòra la boacia te na ciovîra y la menè demez. Dlunch sliziâste. Y sce te tomâs íte inzai, spo jôste bel plan sot. Mo te ne podôs nia daidé. Plü che un scraiâ, plü che al se spraizâ intoronn, tan plü snel jôl sot. Chinesc dé êi stada laprò, deache i m'â tut cizé, cizé da mangé. Mo scioldi dl lagher n'âi nia ciafè. Degnügn ne s'â dit nía. I ne savô gnanca ch'al ê val de te', da lí ne n'âi mine imparè. Impormò dô tröc agn êi gnüda lassura. Mia fia â spo fat domanda. Ëra á bëgn imparè da scrí. Spo âi respognü: refusé. Denant orôi ciamò savëi, sc'i â bëgn vit tl'Austria dan le 1938. Tan tröc testemoni âi adorè por chësc. Bel assá n'âi ciafè, mo ciamò deplü n'essi orü. Refusé. Döta mia vita êi stada tl'Austria. Gnanca 10 Groschen ne m'ái dè. Fora de: I te dá n mantel, che te le pòs ciamò vistí tla liberté. Resistënza tl KZ. Ëres dl'Austria cunta, dè fòra da Karin Berger y d'atres, Víena 1987. Rosa Winter é nasciüda tl 1923 y vëgn da na familia de Sinti nomads. Ara é gnüda sarada ía l'ann 1938 tl lagher de Maxglan a Salzburg, spo deportada a Ravensbrück, da olache ara é spo rovada ti desvalíes atri lagher. Rosa Winter é la sora suravita de süa familia.

- I CORNERI - ZINGAINDRI DE TIROL

CÔ VIÔ PA I CORNERI?
Le plü important por ëi ê le ciar, che ai se tirâ instësc. Al ê n ciar da döes rodes, sura chël che ai storjô ôc de lëgn y lassura gnôl tenü na peza sterscia.
Denanco jí a dormí gnô le tët trat surajö cina ia por tera, y insciö gnôl ince fòra sot gratun íte na bela lerch. Chësc ê le post da dormí por i gragn, tratan che i pici dormî te ciar. I corneri se chirî mâ n cuartíer fis por i mëisc da d'invern, tratan i atri mëisc esi pö tres intoronn.
I corneri se tirâ le vire cochessî. Ai fajô instësc côsses ch'ai venô, por ej.: cësc, granares, crema dai cialzá o unt por ciars fora de gras de tíers. Ai sciacarâ de patüc che ai cumprâ inzai dalunc, por ej. cun früc y verdöres, mores da armorè, taîs, chedri, tabachîres, erbes, foracia, borduns. Implü sciacarai ince de ciavai, cians y vicí. Chisc ambulënc pitâ porater ince de vigni sort de sorvisc ai paurs dl post: ai cunciâ ambreles y fanes, agüzâ cortí y devertî la jënt cun süa musiga. En pert se mantignî i corneri ince instësc, zidlan de pici tíers sciöche cioures.
Deache ara se tratâ de jënt dër dala meseria, ê ince le petlè dër important. Mâ les umes y i mituns jô sön i lüsc da paur a petlè, i ëi stô feter dagnora te chël post ch'ai palsâ y fajô tratan val d'ater. I corneri ê ince dla minunga, che ciche crësc tla natöra é pordërt de düc. Porchël se tolôi datrai ince, ciche chersciô ti ciampoprá di paurs dl post. Chësc fat y ince le petlè ne gnô daldöt nia odü ion dala popolaziun ch'ê liada a n post y i corneri se fajô insciö tröc nemisc.

MANÍERA DE VIRE Y USANZES
La maníera de vire y les usanzes di corneri ê caraterisades da süa vita ambulënta y süa meseria y se desfarenziâ porchël da chëra dla popolaziun da paûr liada al post. Chësc podôn odëi da so vistimënt, dales usanzes dl mangé y dala vita de familia.
Le guant di corneri ê dër dala meseria y la maiú pert cuncè sö, mo dër da corusc (ciapí dër infornis, de gran goneles lunges y fazorí da incër le ce, sciarpes, de vigni sort de ornamënc da corú). Porchël podô le guant deventè por chisc ambulënc n status-simbol, cun chël che an se desfarenziâ dal rest dla popolaziun.
Ai corneri ti dijon gonot d'ester "mangiacians"; por ëi ê chësta na spëisa dër normala y nezesciara. Scebëgn che la porsona á dagnora bele mangé cern de de vigni sort de tíers, gnô odü le mangé cern de cian sciöche val' da sgricé.
Sura i corneri dijon implü, ch'ai â tröc mituns, y che tröc de chisc nasciô fora dl matrimone. Chësc pò a pora nia ester vëi. De n vêrs éra te vigni sozieté dl monn insciö che, plü püra che la jënt é, maiú é le numer di mituns. Dl ater vêrs esistîl dal'Eté medievala cina tl 19. secul na proibiziun de se maridé por la püra jënt, chël ô dí che la lizënza de se maridé da pert dl'autorité ê liada a n cer' bëgnester economich. Tröc corneri ê obliá a mëte sö familia zënza podëi se maridé.
Ince l'ester mituns y le crësce sö ê na côssa plütosc particolara. I mituns chersciô sö sön strada. Ai gnô porchël gonot sforzá dër adora, de fá avarëi süa orentè. Le jí a scora ê pro chisc mituns dër püch regolar, gonot ne jôi gnanca. Plü important por la vita sön strada ê bëgn l'imparè pratich dai geniturs y da frêdesc plü vedli.

CORNERI - ZINGAINDRI TIROLESC?
Tröp tla maníera de vire di corneri é anfat sciöche pro i zingaindri.
Ciche ai â ciamò de anfat ê, che ai gnô descriminá y desprijá dal rest dla popolaziun, söla basa de tröc preiudizi y deache ai viô sambëgn atramënter. Ciamò al dédaincö dijon te Südtirol: "Strité sciöche i corneri", che oress dí che i corneri stritâ ion.
A vigni maníera n'ê i corneri nia na popolaziun cun na originn che i liâ, a desvalianza di zingaindri, mo ai ê n cer' grup sozial al intern dla popolaziun tiroleja, tratan che i zingaindri forma na süa etnía.

- SINTI Y ROMA TE SÜDTIROL
Cina incö n'é Südtirol nia stè bun da i rové dô ales ghiranzes dl Minister dl Internn da laôta Scalfaro, de i dè "na resposta apropriada ai bojëgns primars dla populaziun nomada".
Provedimënc concrec por na soluziun rajonada fala dötaurela. Al é invêrs tentatifs de bagatelisé y de ascogne ia. Te chësc momënt vir i Sinti y Roma te Südtirol te n vacuum legal. Ai se lascia jö te posc provisors, che é cronicamënter plü co plëgns o ai se perd fòra incër i paîsc y les citês. Da dailò vëgni tres indô pará demez dala polizía. Por miurè chësta situaziun ne tléchel nia, sce les istanzes politiches mët a desposiziun scioldi, por arjigné íte lagher. Le fat de arjigné íte posc stabils va tres indô sot, ince deache i confinënc protestëia: an ne n'ô degügn zingaindri sciöche vijins.
Te Südtirol él suradöt la Caritas, mo sëgn ince l'opera nomada, organisada a livel statal "Opera Nomadi" che é gnüda fondada ti agn 60 dal prou Bruno Nicolini a Balsan, che se crüzia di Sinti y Roma.
Opera Nomadi se crüzia dles autorisaziuns de sojornënza y é deventada la zëntrala de referimënt, olache düc i Sinti y Roma röia (adalerch) y ara se ocupëia ince de chi Sinti y Roma che á da fá cun la iustizia.
La maéstra Sandra Carli ê rovada ti agn 60 pro chësta Opera, na maéstra che insignâ mituns te na "scora speziala" finanziada dal stat. Ara ê deventada la porsona de fidënza di Sinti y Roma, n pü' sciöche le prou da Eppan Bruno Carli.
Tres indô â la Opera Nomadi ghiré dal comun da Balsan la costruziun de posc stabils y deplü toleranza por les families nomades. La Opera Nomadi á ince arjunt che al ti é gnü daurí les portes dles scores publiches ai mituns di Sinti y Roma. Aladô dl censimënt dl 1981 vir te Balsan ca. 300 Sinti y Roma y 200 te d'atri raiuns dla provinzia. Tröc de chisc é daspavënt püri, analfabec y á bele prezedënc cun la iustizia.
Mo al é por ëi dër püces poscibilitês de se trá fòra da chësc cërtl. Tres indô vëgni pará demez da sü posc y vigni iade ch'al vëgn rot íte inzai, él la polizía che fej razies ti lagher di zingaindri.
Da canche al é vera tla ex-Iugoslavia s'á la situaziun ciamò piorè deplü. Dlungia chi Sinti che vir bele dî te Südtirol él ciamò rové laprò tröc profugs de vera Roma, dai raiuns de vera sö tl'Italia y tambëgn te Südtirol. La maiú pert de chisc ne n'á nia dè sö la speranza de s'n jí zeruch te süa tera. Deache chësc n'é propi nia poscibl te n dagní, ghiri condiziuns de esistënza dëgns, chël oress dí deplü mëndri posc por les desvalíes esigënzes. Insciö oresson despartí posc stabils da lagher de transit. Implü podess stè te mëndri posc grups etnics plü omogenns, insciö ch'al podess gní evité tröc de chi conflic nazionai. Chisc posc messass sambëgn avëi strotöres soziales y sanitares assá, che ti pormetess ai Sitni y Roma na esistënza plü dëgna y ne i sburlass insciö nia tres tla emarginaziun o tla ilegalité.

- LA FAMILIA LIMAN Le lagher tla strada Francesco Baracca a Balsan-süd é bele dal altonn 1993. Tl mëteman s'â chilò lascè jö caranta families, en döt ca. 200 porsones. Ara se tratâ suradöt de jënt dla ex Iugoslavia. Te n cört tëmp é le numer di abitanc dl lagher jü sö dassënn: nia daldöt n ann plü tert, tl isté dl 1994, êl bele 500 porsones che porvâ da se lascè jö. Deache la situaziun sön le Balcan ne s'á nia stabilisé, n'á le aumënt de profugs nia lascè dô. Implü él rové laprò families de Roma dala Germania. Ai n'ê dailò nia gnüs reconesciüs sciöche refugiá politics, porchël messâi lascè le paîsc. Chësc reverdâ suradöt jënt dla Mazedonia, o dl Kosova, che ne portëgn nia diretamënter al teritore olache al é vera, scemía che i ëi dailò vëgn cherdá ite a fá le soldá. Le lagher é insciö de vigni vers suraciarié, na rulot dlungia n'atra, les strotöres sanitares é, por tan de porsones assolutamënter massa püces. Ai á bëgn n minimum de infrastrotöres soziales, p.ej. na scolina y na assistënza por i còmpic de ciasa por i scolars, de insegnanc en ponsiun che vëgn dômisdé. Implü él 3 iadi al'edema na poscibilité de control sanitar da pert dl dotur por i mituns. Chësc ne tleca bëgn no, por ti pormëte a chësta jënt na vita dignitosa. Ince sot a de gran sforc él daspavënt rî, da mantigní nët le lagher, ai n'á degöna ega cialda, les porsones se destürba öna cun l'atra tres la vera y, te na te' strëntöra vëgnera datrai ince tan inant ch'ai se zanganëia, s'á la invidia y ara röia ince a conflic etnics. Por i Roma dl Balcan é chësta situaziun ciamò plü ria da soportè, deache ai condejô bele na vita stabîla te süa patria y ai â n laûr regolar, ai condejô na vita de «zitadin». La familia Liman portegnô ales prömes families rovades te chësc lagher. La familia é componüda da sis mëmbri y vëgn dala Mazedonia. Denanche la familia rovass, dô ch'ara s'â tigní sö nia dî a Genova, te Südtirol, viôra tla Mazedonia, condejon na vita plütosc de bëgnester. Le pere Sami, 43 agn, â laurè 24 agn te na gran botëga dal patüc da mangé y ince le fi de 25 agn Sebastian. La uma, Gyulir, 42 agn, jô datrai a romenè sö, se cruziâ zënza de süa familia. La fia de 24 agn Annetta, ê jüda 2 agn ala scora de polizia, â spo mudé scora, deache süa uma s'le dejidrâ y á metü man da imparè da condítora, deache le mistíer ti savô massa prigorus ala uma. Le fi de 22 agn Dehran laorâ sciöche lacadú te na carossaria. Pro la familia álda spo ince la picera de 3 agn, Nesibe, fia de Sebastian. Döt chësc nes cunti, por nes demostrè, tan foresta y da stè êrt che la situaziun de strëntöra tl lagher é. Laprò röia ciamò i problems de burocrazia y finanziars ch'ai á sciöche profugs. La dezijiun de s'un jí demez é tomada, canche le fi plü vedl Sebastian é gnü cherdè ite te vera. Le Signur Liman dij: «Por nüsc mituns unse dè sö döt». La situaziun tl lagher é por ëi posocia, so maiú dejidêr foss chël de na abitaziun o altamo n post plü chît por süa rulot. Cina sëgn é stè döt so impëgn por nía. Süa situaziun finanziara é estremamënter ria. Les püces belijies âi defata venü, laûr y davagn n'ái nia. Le signur Liman ê porchël tl pröm ince jü a petlè, por ti assiguré le suravire a süa familia. Tratan â Annetta y Sebastian ciafè n laûr, ince la signura Liman y Dehran â tres indô albü poscibilitês de se davagné val' cun le jí a romenè sö. Ai á ince imparè bel plan le talian. Ince sce süa situaziun é dër ria, ne se rassegnëia la familia nía. «Te de ries situaziuns él important, che la familia tëgnes adöm», dij la signura Liman. Y chësc fej la familia Liman y ara ne dá nia sö la speranza, de podëi indô jí zeruch tla Mazedonia.

- LA FAMILIA HERZENBERG A SINICH/MARAN Dan da plü de 30 agn ê rovada la stlata di Herzenberg ti raiuns incër Maran. A ce de chësta familia él Pierino Herzenberg. Sü antenac ê rová dala Herzegovina tla Talia. Canche al ê spo jü en forza les leges raziales dô le model todësch ince tla Talia, atocâ chëstes ince la familia Herzenberg; ai ê gnüs sará ía te n lagher dlungia Campobasso. Dô che i Herzenberg ê spo gnüs lasciá lëdi dai aleá tl 1945, s'un êsi jüs a Udin, olache i geniturs de Pierino ê gnüs copá dai partesans. Da ailò ési spo jüs a Maran. Da deplü agn abitëia Pierino Herzenberg cun süa familia te n lagher, arjigné ite provisoriamënter dal comun da Maran y Sinich, olache al vir ciamò 10 d'atres families, indöt ca. 30 porsones. Chësc post é pice, al é ca. 1500 metri cuadrac. I implanc sanitars é, mo ai ne basta nia, na sela por 30 porsones. Te n daugní proscim gnarál te chësc areal fabriché (i gran auti y les mascînns fej datrai na vera da gní mac) y döt le post messará gní romenè. Cî mai ne n sarál de chëres families Sinti, che abitëia dailò? Aldédaincö ne n'ôi nia plü s'un jí, deache ai á ciafè na patria te Maran, ëi düc é cristians, batiá tla dlijia catolica, sü morc é sopelis tla cortina da Niederlana. Implü ôi ti assiguré na frecuënza scolastica regolara a sü mituns. Al momënt va 14 mituns tla scora taliana a Sinich y Maran. Dô impü de desfidënza iniziala, vëgn i mituns aldédaincö saurí azetá, ince sc'ai n'á degügn contac fora de scora cun sü compagns. La stlata di Herzenberg ghira n post sigü cun les strotöres sanitares che alda laprò. Ai ô restè a Maran. Cina sëgn n'é chësta ghiranza nia gnüda tuta en conscidraziun. fora de FF 51/1993

- I GABRIELLI - NA FAMILIA DE MUSIZISC I Gabrielli é öna dles families plü conesciüdes de Südtirol. Ai é originars dl'Austria, portegnënc al gran grup di Sinti «Estrakarja». Laôta âi ciamò inom Adelsburg. Spo âi messü mudé jö so inom, por ne se fá nia reconësce y por ti sciampè ales porseghitaziuns di nazisc y di fascisc. «Impò é mi pere gnü arestè», cunta Alessandro Gabrielli, dit Neves, aldédaincö le «patriarch» dla familia, y «gnü internè a Napoli». An minâ ch'al foss n inteletual antifascist, deache al â mans fines y al orô impü ester. Mo invers fajôl le musizist. Dô che al ê stè bun da s'un sciampè dal internamënt a Napoli cun döta süa familia, ê mi pere gnü zeruch devers le nord dla Talia cun n müsc che menâ so ciar. Nos viôn de nosta musiga. Impröma sonânse ti ciamps di soldâs talians y spo ince pro i aleac. A düc ti plajô nosta musiga. Te Südtirol sunse gnüs tuc sö bun, an se stô miú, co tröc d'atri zingaindri aldédaincö," cunta inant Neves, «al ê püc zingaindri laôta, al ê plü meseria, deplü jënt ch'ê imigrada dal süd da püch. An viô cun püch. Iö â imparè la musiga da mi pere, canche i â 6 agn, ái metü man cun la vídora. I n'â nia debojëgn de cursc. I nëinesc, le pere, i parënc, düc sonâ n strumënt y ciantâ. An fajô ince teater, suradöt comedies cun tröpa musiga, sonân indlunch, fora por les strades, sön plazes, ti restoranc, sön les festes. Cina dan da püc agn podôn vire bun cun la musiga. Nos sonân por ti fá l'aurela cörta a jënt. I restoranc se inviâ a sonè sëres y sëres indôlater y nos rodân jö döta la Talia. Aldédaincö él plü rî da sonè defora y te locai publics. Datrai vëgnel la polizia, datrai te ciafeste na multa. Döt é dër compliché. Iún ince tut sö na cassëta cun nosta musiga sot al titul: «Musiga di Sinti de Südtirol». Na produziun che nes á costè 8 miliuns. Dan da 7 - 8 agn s'â n produzënt de musiga fat la proposta de to sö na plata. Al s'â atira pité n contrat de 2 agn. «I feji che te deventes famus!», m'âl dit, mo i ess messü me oblié massa dî por les registraziuns, por conzerc y turnês. I â dit de no. I n'â nia firmé le contrat. Ince tla Francia ess n atur y produtur discografich dër conesciü orü me to sö por la produziun de na plata, adöm cun d'atri musizisc Sinti. I â refusé, deache i ess messü lascè mia familia tröc mëisc por m'un jí tla Francia. I ne sun nia bun d'ester dependënt da n patrun. Nos Sinti sun insciö. Chësc é nosc carater. I ne sun nia bugn da se lié a n patrun por dîalalungia, dalunc dai nüsc. Aldédaincö vir Neves cun süa familia a Porsenú. Neves á 10 mituns y desënes de nûs. Bele da plü de 10 agn sta i Gabrielli a süd dla cité y ai á n bun raport cun i vijins. «Mâ la polizia se arata dötaurela prigorusc; pêl,» cunta Neves cun indignaziun, «gonot vëgni chilò da nos por se controlè y da defora nes controlëii datrai ores alalungia. Ãiodî pa? I carabiníers va ince tles ciases de d'atri, a controlè y scasciné? Mi fi é gnü tigní sö dala polizia, sön strada, cun maníera. Pornanche ai â odü da süa patent, ch'al é n Sinto, ti âi scasciné fora dër avisa döt l'auto.» Y de chisc fac nen cunta Neves ciamò bel assá. Le post olache i Gabrielli vir sëgn é pice, mo bel y rencuré. Döes ciasotes de lëgn, rulot olach'al é lerch assá, WC y dusces, auti tignis bun, plantes y erba che crësc bel. Al é daldöt atramënter co les baraches a Balsan-süd. Mâ la ferata che passa dlungia fej impü da vera. I Gabrielli se sta bëgn insciö - sce la sanité dëida - spo sonarai ciamò. Y ai oress gní respetá sciöche zitadins cun dërc y dovëis, sciöche düc i atri. Al nes cunta ciamò de sü iadi y, canche ai á podü incuntè le Papa, döta la familia. Y tan ch'ara se plajess da ascutè süa musiga. I sperun ch'ai sones indô por ralegrè nüsc cörs cun sües vídores sinti, inconfondibles. SINTI Y ROMA TLA STAMPA Heimstatt für Zigeuner in Brixen Lagerplatz im Süden der Stadt eingeweiht - Gelungenes Modell der Integration Die Antwort liegt am Straßenrand Barackenlager Bozen-Süd: Leben zwischen Müll und Ratten, Vergessen und Hoffen

Ti desvalíes paîsc d'Europa él de gran desfarënzies de condiziuns de vita di Roma. Insciö s'á la situaziun di Roma tla Svezia miurè cotan ti ultims agn; ai á poscibilitês de rové pro na abitaziun, de ciafè educaziun scolastica y se moscedè íte tl monn dl laûr. La situaziun di 600.000 Roma tla Slovachia s'á invêrs piorè. Ai vir te sor' de colonies ghetisades, zënza autorapresentaziun soziala y influs politich. I Roma tl'Italia á vit por secui te n raport relativamënter bun cun la popolaziun da paur. Tres la industrialisaziun y l'emigraziun da paur ti gnôl spo tut la fundamënta economica. Insciö é i Roma dl'Italia gonot dependënc dal aiüt sozial y á ciche ai se pëtla adöm. Tratan che la sozieté industriala devënta complessivamënter tres plü mobila, án porvè de fá deventè a val moda stabila chë pert di Roma europeics che é ciamò nomads.

EUROPA OZIDENTALA

GERMANIA
Ca. 700.000 Sinti y Roma vir al dédaincö tla Germania, dër püc de chisc tles regiuns federales nöies. Ince sce ai á düc i dërc de n zitadin, él tres ciamò emarginaziun y porsecuziun te süa vita. Mo ai se sënt na mëndranza chersciüda storicamënter tla popolaziun todëscia, deache ai vir da secui dailò. I Sinti y Roma n'á mai podü gode de na reabilitaziun por le genozid subí tratan le regim nazist. Nia sciöche tröc preiudizi lascia crëie, á les families Sinti posc fisc sciöche döta l'atra popolaziun. En pert vir i Sinti y Roma todësc te condiziuns dër integrades y te na buna vijinanza cun la popolaziun todëscia de maioranza. N'atra pert vëgn tres ciamò sburlada te baraches y rulotes forainsom cité.
Cuntra la fin di agn 70 â i Sinti todësc metü man de se fá aldí tl publich, por rapresentè instësc ciche ti stô a cör.
Tl 1982 gnôl fondè le "Zentralrat der deutschen Sinti und Roma". Chësta é na organisaziun di dërc dl zitadin y sciöche n partner che porta dant ales autoritês statales y istituziuns soziales i problems de na mëndranza. L'autoorganisaziun di Sinti y Roma é stada fondamentala por la arjunta de n progrès sozial.

AUSTRIA
Tl'Austria vîrel mâ plü 16.000 Sinti y Roma. 11.000 Sinti y Roma n'á nia suravit le terur nazist. I püc Roma gnüs zeruch dai ciamps de conzentramënt y dal esîl, ê gnüs sciöche dagnora emarginá forainsom les citês y i paîsc. An pò desfarenzié trëi grups: i Sinti tles periferíes de Víena, Wiener Neustadt, Linz, Salzburg y Villach, i Roma dl Burgenland y n grup de Lovara, che vir plücoater sciöche crameri de tapec. Laprò röia ciamò i Roma imigrês dala ex-Iugoslavia, che ne se dá la maiú pert nia da conësce sciöche Roma. Chisc grups baia la maiú pert todësch inanter ëi, deache sü dialec se desfarenziëia dër un da l'ater. Dal 1993 incá é tl'Austria i Sinti y Roma reconesciüs sciöche popul. Ince sce chësc reconescimënt é ofizial, incunti baldi impò cuotidianamënter emarginaziun y refodanza.

SVIZRA
la Svizera vîrel mâ plü za. 5.000 Sinti y Roma. Chilò vëgni gonot ince tlamá "Jenische". Na particolarité svizera é la organisaziun "Pro Juventute" sovenzionada dal stat che secuestrâ mituns de zingaindri cina tl 1973 por tí dè na "dërta" educaziun. Plü de 40 agn é stada chësta organisaziun ativa y â insciö tut demez te chësc tëmp a sü geniturs 700 mituns. Dal 1973 ê chësta ativité gnüda proibida. Mo l'organisaziun n'é mai gnüda tuta a cunt. Tl Film "Kinder der Landstraße" dl regist svizer Urs Egger vëgnel tratè chësta tematica.

FRANCIA
I apëna 300.000 Roma dla Francia se denominëia plücoater "Manouches", mo ince Kale o Jenische. I franzesc ti dij "gitanes" o "tsiganes". I Roma vëgn bele nominá tl 1419 tla Francia. Tla Francia se sënt tröc gitanes descriminá. Deache al mancia post por sües rulotes, ne pò mituns nia jí a scora y insciö perdi ince le dërt de contribuc familiars.

SPAGNA
I "gitanos" (Kale) dla Spagna é dötaurela ciamò porsones zënza dërc. 500.000 Roma vir te cuartíers dla meseria tla perifería dles citês, n'á degun dërt de lité y degun dërt de ciafè assistënza soziala. Ai vëgn odüs sciöche leri de ocajiun. Intervënc da pert dla "guardia civil", la polizía spagnola, n'é nia rêrs. I pröms proiec de scolarisaziun dess sëgn daidé a arbassè l'analfabetism al 80%.

GRECIA
Tla Grecia n'á i 50.000 zingaindri musulmagn tres ciamò degöna zitadinanza. La dlijia ortodossa oress insciö i sforzè a se lascè batié. Le nomadism é dër rî, deache i Roma pò mâ stè te campings organisá, mo nia te chi preodüs por turisc. Por chi Roma ch'é stabils él gnü costruí cuartíers y a Atene ti él gnü metü a desposiziun abitaziuns comunales.

SVEZIA Y DANIMARCA
"Tattarê" y d'atri nomads god tla Svezia en confrunt de na gran proteziun plütosc grana. Dal 1979 él scores, olache al vëgn baié romanes.
I danesc ti dij, a chisc che vá da n post a n ater y che é portenënc a desvalíes comunitês "Taterne". Chisc grups s'arjigna mâ íte dainré te n post, te n valgügn caji stai dailò, olache an ti pîta les mius condiziuns de assunziun. Sciöche te tröc d'atri paîsc d'Europa á le stat danesc relascè proibiziuns bindebò rigoroses por i Taterne che vá da n post al ater. Plü de mec di 1200 Taterne danesc vîr tla cité de Helsingor.

GRAN BRETAGNA
Di ca. 90.000 nomads (Travellers, por 2/3 Romanichal, chël ô dí Roma) nen vîrel 62.00 tla Gran Bretagna, 9.000 tl Wales, 17.000 tla Scozia y 2.000 tl Irlanda dl Nord 40.000 vîr te tëndes o rulotes, düc i atri te ciases normales. Mâ püc baia ciamò le romanes. Feter dagnora baia i Romanichal "pogadi Chib", en moscedoz danter inglesc y romanes.Insciö éra ince plü o manco tla Scozia y tl'Irlanda, olache le lingaz dl post, le gaelich - á albü la suravënta sön le lingaz di Roma.

EUROPA DL OST
Tl'Europa dl ost é i Roma numericamënter bindebò stersc sciöche mëndranza. Tla Republica Ceca y tla Slovachia arjunj i Roma ca. 1 miliun de porsones, tla Bulgaria 750.000, tl'Ungaria 800.000 y 800.000 tla UdSSR da n iade.
I Roma fej fòra na perzentuala relevanta dla popolaziun di stac dl ost da laôta. Ai n'é baldi nia sta bugn de arjunje n influs politich d'importanza ti tëmps dl sozialism. Ai ne podô nia vire süa cultura publicamënter y n'ê gnanca reconesciüs sciöche grup etnich.
I ca. 7 miliuns de Roma dl ost dl'Europa â speré, dô che le sozialism ê passé, a mius tëmps y a deplü dërc. Ai podô fondè uniuns y partis politics, valgügn de sü rapresentënc é tl Parlamënt, mo süa situaziun soziala y economica s'á plütosc piorè inanter i conflic nazionai y crises economiches. Te valgügn stac éra cinamai rovada tan inant, che al é stè pogroms, chël ô dí che grups gnô porseghitá. Chësc spliga ince les ones nöies de emigraziun tl west.

ROMANIA
Dan la 2. vera ê i Roma ciamò 1 miliun, che se reconesciô sciöche tai, tl 1992 mâ plü 409.000. La gauja por chëra che tröc negâ süa identité, é dantadöt deventada tlera dô la tomada dl regim de Ceausescu. Le rassism cuntra i Roma ê indô rot fòra cun la reapariziun de n nazionalism agressif. Grups de neofascisc ô oblié i Roma al laûr forzè. Revistes fascistes ghira: "An mëss fá cun i zingaindri ci che Antonescu á fat cun ëi". Le sostegnidú de Hitler â dè l'ordenanza de i "fá fora". Tla realté él tres indô pogroms al dédaincö tla Romania. I Roma ne vîr nia mâ tles plü stletes condiziuns, mo ai n'á gnanca la poscibilité de jí a scora. Ai é i pröms che vëgn desmetüs dal laûr y i ultims che ciafa n laûr. Plü de 100.000 á lascè mâ tl 1992 le paîsc devers la Germania.

POLONIA
Tla Polonia vîrel al dédaincö ciamò 20.000 cina 50.000 Roma. Le guern sozialist â porvè laôta de lié i Roma a n post. Chësc ê mâ garatè pro ca. 1/4, deache i Roma n'orô nia se lascè tó süa identité etnica y culturala. I Roma alda ince tla Polonia pro i sozialmënter plü debli. Datrai röiera tan inant, ch'al é porsecuziuns, deache ai vëgn ëi fac responsabls por la stleta situaziun economica.

CECHIA Y SLOVACHIA
Tla Cechia y tla Slovachia él dötaurela ciamò de gran colonies de zingaindri. Cina 500.000 Roma vîrel al dédaincö ciamò tla mëndra Slovachia. Ince sce i Roma â plüdadî la zitadinanza cecoslovaca, n'êsi nia reconesciüs sciöche mëndranza nazionala. Le stat sozialist â cinamai porvè dîalalungia de sterilisé de forza ëres Roma. Al dédaincö vëgnel plü gonot agredí aciasamënc di Roma da skinheads. Le parlamentar Roma Emil Scuka descrî insciö la situaziun: "I cecs ne i an po nia ai slovacs, i toravs nia ai slovacs y ai cecs. Mâ öna na cossa i acomuneia: ai zingaindri ti á düc le sënn."

UNGARIA
La reforma agrara gnüda dô la tomada dl comunism, ne ti â portè nët nia ai 800.000 Roma che vîr dailò. Gnanca na familia sora di vedli orâs n'á ciafè assegnè n toch de tera. Tröc Roma dl'Ungaria vîr sot le minimum de esistënza fissé dal stat. Milesc de ëi vîr forainsom la cité de Budapest te abitaziuns zënza ega y forza eletrica. Plü o manco 10.000 se davagna ciamò le pan sciöche musizisc. Scebëgn che i Roma é, cun le 4% dla popolaziun la majera mëndranza etnica, ne n'ái nia ciafè n post sön la lista dl"Land", che garantiss n mandat y sön chëra che vigni ater grup etnich â ciafè n post.

IUGOSLAVIA
Tla Iugoslavia â combatü tla 2. vera tröc Roma cun i partisans cuntra i fascisc. 120.000 ê morc ti lagher di fascisc - ustasha croac. Impò ne i â la Iugoslavia sozialista dl tëmp dô la vera nia reconesciüs sciöche mëndranza etnica. Dan la vera viô te döta la Iugoslavia daimprò da 1 miliun de Roma, dër gonot te "mahalas", na sort de ghetos tla periferia dles maius citês. Le piec él a Skopje, la capitala atuala dla Mazedonia. 40.000 porsones vîr chilò te üties de cartun y de banda, zënza ega, zënza eletrizité, zënza canalisaziun o assistënza medicala. Vigni secundo viadú mör.
Tla vera che vëgn comabatüda sëgn, pêl che i Roma vëgnes sburlá ía y cá. Organisaziuns por i dërc umans cunta de "bataliuns de zingaindri" che mëss defëne le frunt dancá y vëgn insciö saurí abiná dai canuns. Porchël él tröc jogn Roma che messass fá le soldá che desertëia y prô da s'nen sciampè cá tl west. Tla Croazia â la maiú pert di Roma messè lascè le teritor, canche al ê gnü costituí le stat nü, deache ai ne ciafâ degöna zitadinanza.
Tla Slovenia vëgn i Roma ostacolá de vigni vers te sü dërc politics. Tla Bosnia ési ince gnüs massacrá tratan les agresciuns serbes y ai é gnüs deportá sciöche i bosniacs musulmagn o croac.

EX UNIUN SOVIETICA
Ti stac europeics dla ex Uniun sovietica vîrel apresciapüch 250.00 Roma. Tl mëteman â le guêrn sovietich reconesciü i Roma sciöche zitadins cun i medems dërc y garantí la proteziun de süa particolarité culturala. Sot a Stalin ê i Roma gnüs assimilá a forza. Le nomadism gnô proibí y ai gnô metüs tles kolchoses. La conseguënza de chisc fac é sambëgn chëra, che al n'é apëna plü grups compac te chisc paîsc. Ince dô le guêrn de Stalin é ciamò la politica de assimilaziun gnüda condüta inant, deache le stat unitar comunist ne tolerâ nia l'ester culturalmënter desfarënt. Sura la situaziun concreta di Roma ti singui stac dl'ex Uniun Sovietica sân bel püch. An sá che al é tres indô stè agresciuns y assalc da pert dla popolaziun sön grups de Roma.

APOLIDITÉ
N nia pice grup de Roma roda da desënes de agn incá t'Europa da Paîsc a Paîsc. Ai ne se sënt mai veramënter portegnënc de degun stat y n'á degun documënt de identité. A tröc ne ti garètera nia, da demostrè süa apolidité. Les autoritês sospetëia, che ai sides impò zitadins de val stat osteuropeich. Da ti demostrè le contrar, é por i Roma bindebò rî. Tl'Italia pò chëstes porsones ciafè na autorisaziun de sojornanza mâ a tëmp determiné. Ai vir zënza savëi tan dî, y sc'ai pò stè, y dales autoritês vëgni mâ soportá. N vare dër important foss, sce an ti conzedess ai Roma zënza zitadinanza na autorisaziun de podëi stè cotan plü dîalungia. Dailò essi altamo la poscibilité de anuzé i dërc di apolids y ai podess insciö se stabilisé te n post.

Ince sce al é ti singui paîsc d'Europa desvalíes condiziuns, él impò valgönes côsses fondamentales che acomunëia i Roma te döt' Europa. Descriminaziun economica Le svilup economich ti tôl ai Roma tres deplü poscibilitês de laûr y de se davagné val. Le azès al marcé dl laûr devënta por ëi tres plü rî, deache al ti mancia la preparaziun scolastica y profescionala. Conseguënzes: dependënza dal aiüt sozial y poverté progredënta. Descriminaziun soziala I preiudizi soziai y les descriminaziuns di Roma ne n'á nia lascè dô ti ultims tëmps. Nia mâ agresciuns da pert dla polizia y dles autoritês, mo propi ince de dër violaziuns di dërc umans é tl crësce. Tan deplü se basëia i Roma sön sües formes de vita y strotöres familiares tradizionales. Chësc renforzëia ince les resserves y la desfidënza pro la popolaziun de maioranza. Porseghitaziun politica I resultac dla dezimaziun de massa tratan le nazionalsozialism ne á i Roma dötaurela nia dlotí. Tres le copè jö de tan de jënt é gnüda la basa dla comunité Roma - la strotöra familiara - desdrüta. Da chësc ne s'á i Roma cina al dédaincö nia rometü. Tl sozialism totalitar é gnüda la integraziun di Roma forzada. Te chisc ultims tëmps é i Roma dl Süd- y Südosteuropa - te na situaziun de crisa soziala y economica - gnüs responsabilisá te pröma porsona. Cosciënza de se instësc y organisaziun I Roma prô tres plü y plü de tó instësc tles mans so destin. So livel de organisaziun é miorè. Impò él ciamò tröc conflic interns y dër pücia organisaziun a livel internazional. Deplü istituziuns europees (EU, Consëi d'Europa, OSZE) s'á pronunzié por le mioramënt dla situaziun di Roma. Mo la concretisaziun de chëstes racomanaziuns tres i stac europeics se lascia daspavënt dlaurela.

Les raìsc dla cultura Sinti y Roma nasc tl'India. Te so peregriné tres i secui, á i Sinti y Roma mantignì n valgönes de sües vedles usanzes y tradiziuns, mo tl medem tëmp ái surantut tröc elemënc de d'atres cultures, cun cheres ch'ai rovâ tres indô a contat. An ne po porchël nia baié "dla" cultura di Sinti y Roma.
Da so stil de vita resultëiel dantadöt dui elemenc zentrai, le nomadism y l'aspiraziun ala fortüna, ch'i ciafun te chësta poesia:

Ich bin alt und müde, aber ich kann nicht bleiben
Zigeuner halten nur inne um zu sterben weil die Straße ihr Leben ist.
Auf der Straße kommen wir zur Welt, längs der Straßen leben wir, am Ende der Straße hol uns der Tod.
Das ist unser Leben, wir sind arm, aber glücklich
wir sind reich wenn wir rings um ein Feuer sitzen und dem Klang der Violine lauschen.

Ince incö ciamò ne n'é n valgügn Roma nia bugn da se lascè jö por tres te n post, ai é tres söl iade, deach'ai paragoneia le stè chic cun la mort. Ai fej na interuziun de süa migraziun mâ por palsè.
L'aspiraziun ala fortüna é pro tröc zingaindri plü marcada co pro d'atres cultures. Sciöche fortüna inteni ei sanité, mituns, amur y contenteza.
Deperpo ch'an á detlaré tl'Europa ozidentala - tres le capitalism - le laûr y le begnester sciöche na derta ideologia, veiga i Sinti y Roma le laûr sciöche meso por se davagné le pan y por curì i bojegns elementars.
Avei n tòch de grunt n'é por Sinti y Roma degöna importanza. Ciamò demanco conesci la vera y le dejidêr de concuisté raiuns foresc. Ai ne tëgn nia sön eroi y verìers y tröc de sü proverbs, sciöche p.ej. "Chël che manacia cun la sabla n'á nia tl ce" o "N bun verìer somëna tröpa desfortüna", demostra la posiziun negativa defrunt ala vera.
En general ne n'é süa identité nia tan liada al avëi y a un n post su sciöche te nosta cultura. Le punt de referimënt zentral é pro ëi le grup, la gran familia.

- MAGIA Y MIT (MYTHOS)
A desfarenzia di popui moderns y industrialisês, cun süa vijiun dl monn basada completamenter söla ratio, ciafunse pro i Roma ciamò tröc elemenc de na manìera de punsè magica, che é carateristica de tröc popui naturai. Ince te nosc passè cultural ciafunse chesta tradiziun mitica, sciöch'i odun da tröpes liendes y usanzes; l'evoluziun tecnica á desfantè ia chesta tradiziun. Pro i Sinti y Roma á le punsè magich na tradiziun lungia y á ince incö ciamò en pert importanza. N ater element de süa manìera de punsè ciafunse ince tla desfarenzia danter "magìa foscia y blancia" o danter "i bugn y i rî spìric": le punsè en contrasc.
Tröpes usanzes é caraterisades dai conzec de "purité" y "impurité", che é identics cun la desfarenzia danter la vita y la mort. Chësc conzet de "purité" y "impurité" determineia la conzeziun dl monn di zingaindri. Ara se referesc a feter dötes les aziuns y les côsses y determineia l'adoranza dl lingaz. Ince mâ bele nominé la parora "sanch", po avei sciöche conseguenza la impurité.
Dô la cherdenza di Sinti y Roma é p.ej. i estri sanc y spirituai che abiteia tl cil, la personificaziun dla purité, deach'ai é plü potenc co la porsona.
Cinamai le corp uman vegn despartì sö te "purité", sciöche p.ej. le cé, y "impurité", i pîsc, dèach'ai röia tres a contat cun la tera.
La cultura di Sinti y Roma é dantadöt la cultura de na mendranza porseghitada tres i secui. I faturs determinanc é, deforaìa, delimitaziun y proteziun y te so certl, uniun y comunicaziun. Implü se tr tera de na cultura der dinamica, de chera che la carateristica y la forza ê y é ciamò, l'ester bugn da s'adatè ales condiziuns de vita dl ambient incer ei ìa.
Tl medem temp po chesc ince ester na debleza. Sciöche te nosta sozieté, insciö él ince stè pro i Roma tl ultim secul de gran müdaziuns y rosedades. Sozieté dl spatruzé y dl consum, uniformaziun dla sozieté tres i mass media - cun chesta sort de formula vegnel sovenz detlarè la tomada dla scala di valurs tradizionala. Chesc vêl tambegn por i Sinti y i Roma, ol che la desfata dles strotöres familiares tradizionales á sambegn conseguenzes plü posoces, deache la familia sciöche istituziun soziala é dagnora stada plü importanta y deache les alternatives y les prospetives por le daugnì pro i zingaindri é cotan plü stletes co les nostes. Le livel cultural plü bas y preiudizi soziai á sciöche resultat desfidenza di zingaindri defrunt ala sozieté y chesc porta spo ince al dejorientament y ala rassegnaziun, dantadöt danter Sinti y Roma jogn.

- RELIGIUN
Religiun y usanzes religioses á na gran importanza tla vita di Sinti y Roma. Aladô dl post ol ch'ai se tegn sö, aldi pro comunitês religioses desvalìes. Adöm ai Roma catòlich-romans y grech-ortodosc, él ince chi musulmans. Sce Nadè y Pasca é por i Roma cristians les plü gran festes dl ann, éres por i Roma musulmans le "Bajram" y le "Kurban Bajram", le dé dl sacrifize, ol ch'al gnô copè n mot y scinché süa cern ai püri.
Scebegn ch'al é profesciuns de fede desvalìes, ciafunse impò n valgönes valianzes tl conzet religius di zingaindri. Na gran importanza á por ejempl le cult di antenac y l'orei creie ai spìric di morc (mulé) che vegn indô zeruch.
Na gran festa che vêl tambegn por Musulmans sciöche ince por Cristians, é le dé de San Iöre, ai 6 de m . San Iöre rapresenteia por i zingaindri n protetur y sciöche rengraziament ti vegnel ritualmenter ofrì sö n agnel.
La "Vasilica" (festa de Nanü) vegn ciamò tignida dantadöt tla ex-Jugoslavia. En chesc dé vegnel fat na turta, te chera ch'al vegn metü ite na moneda d'arjent. Che porsona che ciafa le tòch de turta cun la moneda, po s'aratè fortunada por döt l'ann che vegn.
Danter les tröpes usanzes él ince da recordè les festes por la dea Bibijaka, che va zeruch ala dea indiana Durga. I zingaindri crei che chesta dea vires te bosch y ch'ara slomines sciöche or, mo che mâ n valgügn ais la fortüna de odei. Bibijaka, dij i Roma, po fá dl bun mo ince dl mal. Ara vegn insciö venerada sciöche proteturia, mo ince temüda sciöche dea che porta desgrazies.
La dea Bibijaka vegn onorada de merz. An fej festa incer n legn da ordöra abelì cun ciüf y vetes cöcenes, deach'an s'imagineia le legn sciöche post ol ch'ara se tegn sö. Pro le past alda pesc, risc y fajöis. La festa met man cun impié sö cianderes y cun supliches ciantades por la dea Bibijaka. Le zeremoniar partesc fora le mangé y les boandes ai partezipanc. Dô avëi mangé s'un vá düc a ciasa, ol ch'ai festejeia inant cina de nöt fora.

- LA FAMILIA
L'istituziun dla familia é por i Sinti y Roma le zenter dla vita soziala. La solidarieté é der sintida; a gauja dl monn estern nemich á l'uniun familiara gonot albü n'importanza fondamentala. La familia pitâ sügherté y proteziun, mo ara rapresentâ ince l'unité economica, le post dl'educaziun y dl aprendiment, mo dantadöt le post dla formaziun dl'identité.
La familia â porchel pro i Sinti y Roma ince deplü còmpic y deplü importanza co te nosta cultura, deache pro d'ei manciâl istituziuns publiches sciöche scora, aministraziun y stat, che á surantut te nosta cultura tröpes funziuns dla familia. Ince incö ciamò él tl certl dla familia usanzes y régoles der zities. Chel che va cuntra chestes, p. ej. copan zacai o tres delic sessuai, mess fá cunt de gnì stlüt fora dal grup, ci che é por i Sinti y Roma la plü gran straufunga.
Al vegn tignì der tröp sön les porsones vedles y i mituns di Sinti y Roma. Porsones vedles ne vegn insciö nia stlütes ite te ciases de palsa - tl rómanes ne n'él gnanca na parora por ciasa de palsa. Na familia cun tröc mituns é por Sinti y Roma la personificaziun dla fortüna y vegn aprijada ciamò deplü. Ne podei avei degügn mituns vegn odü sciöche gran desfortüna y tröc matrimoni va por chesta gauja ince indalater. Piún ia da chesta odüda dles côsses, capescion impormò tan brutales che les sterilisaziuns ê tratan le nazionalsozialism. Le nazism â por ater ince desdrüt - copan der tröc Sinti y Roma - strotöres familiares y de grup tradizionales, y sot a chesc patesc les porsones tocades ciamò aldédaincö.

LE RAPORT DANTER LES STLATES
Tl rómanes ne n'él degöna parora por "matrimone" y "familia". Da la noza dij la era: "lav rom" y l'el: "lav romni", ci che ô dì "i me maridi". Da chesc capescion che plü dadî se maridâ i Roma mâ danter ei. I matrimoni tl certl dl medem grup é ince incö ciamò deslariá fora y é pert dla tradiziun Sinti y Roma. I Sinti y Roma se marida dô regola adora.
Le matrimone cun n nia-Roma portâ plü dadî ala esclujiun dal grup. Söla pröma, pê chesta usanza der crödia, mo ara é nasciüda sciöche na sort de autoproteziun.
An podô avei na era tres cumpra, barat o val'iade cinamai tres n rapiment y ara gnô spo odüda sciöche proprieté, scebegn che régoles y prescriziuns proibî da la tratè sciöche tara. Le prîsc de cumpra gno sciacarè dales families en cuestiun. Le prîsc de cumpra por süa fia spligâ n Roma türch insciö: "Vigni el adora na era che ti dais mituns, che cujines y che laóres söla campagna y te ciasa. Ciodì ne dessi pa tó degügn scioldi por chesc? Iö á pö ince messü paié por mia fómena."
N ater Roma, che n'oro degügn scioldi por süa fia, á dè chesta spligaziun: "Sc'i damani scioldi, éra süa. Al po la dramè. Mo iö n'o nia che mia möta vegnes dramada. Sc'al le fajess impò, spo poi indô jì a m'la tó, ara ne n'é pö nia süa, deach'al ne l'á nia paiada."
Chestes usanzes incer le maridé á aldédaincö mâ plü na validité der limitada. Les mitans jones se rebeleia cuntra les tradiziuns tan sceries y o se chirì fora l'om instesses. Gnanca les uniuns cun i Gadschi ne n'é te n valgügn stac plü na ezeziun.

L'el é le capo dla familia y la era mess ti stè sot, ince sc'ara á - tl temp passè - contribuì en gran pert al mantigniment dla familia.
Ciamò aldédaincö perd le laûr dla era, insci" ince dles eres Sinti y Roma, so valur o ne vegn gnanca reconesciü sci"che der laûr, deach'al vegn dant tla sfera privata. Mete al monn mituns y i trá sö, ti dè assistenza ai parenc amar , condüje inant i laûrs de ciasa y i.i. (i laûrs "reprodutifs", sciöch'an dij, a desfarenzia di laûrs "produtifs"), ne vegn nia "odüs" dala sozieté y ne vegn a chesta moda nia pai .
I còmpic tradizionai dles eres Sinti y Roma é le predì y le striné, ch'ares impara bele da mitans da sües umes. Tröpes eres va ince incö ciamò da paîsc a paîsc a lî la man ala jent, cun chel ch'ares davagna impü de scioldi por mantignì la familia. Ala domanda, ci ch'ara ti cunta ala jent, respogn na era Roma: "I ti cunti, ci che la jent oress ion aldì - chel ti lii tl müs - y ti porti insciö impü de speranza tla vita da vigni dé."
Tiésce, firé y depenje peza é d'atres ativitês tradizionales, che vegn mâ plü dant te püc stac, sciöche p.ej. tl'India. Ares fej ince le laûr posoch dla campagna o venn de vigni sort sön i marci .
La formaziun scolastica che cresc tres deplü, mo che depend ciamò sovenz dala condiziun economica dla familia, ti dá a n valgönes eres Sinti y Roma, tl ultim temp, la poscibilité de s'imparè n mistìer y da arjunje insciö na certa independenza. Sambegn se tr tera mâ de na picia mendranza dles eres Sinti y Roma.
En general é la desfarenzia danter educaziun di mituns y dles mitans cotan plü marcada co te nosta cultura atuala. I mituns vegn ciamò trac sö en gran pert dô régoles der tradizionales.
N gran problem, adöm ince ala pücia istruziun, é por les eres Roma, chel da se chirì n laûr - ince chilò á i preiudizi di nia-Roma na funziun determinanta. Tröpes eres tòl sö laûrs ocajionai, laóra tl ciamp dl turism o fej laûrs por chi ch'ares n'adora nia na formaziun particolara (puzené, romenè sö, y i.i.).
Ti ultims temps s' l ince formè tl certl di Roma, grups che se dá jö cun la valianza di derc dles eres. Chisc nes mostra che les eres-Roma é de chesc vers dl dopl plü indô respet ales eres te nosta cultura: por pröm vegneres descriminades dala maioranza dla sozieté por le fat de ester zingaindres y por secundo vegneres ince trascurades te so grup instes.
Ares ghîra porchel provedimenc por mioré la situaziun dles eres y adöm a chesc ince le reconesciment de süa identité sciöche Roma.

- SCORA
Sinti y Roma é gnüs fora secui alalungia zenza scora. Ai imparâ tla familia y tl grup, ol ch'al gno cuntè inant oralmenter savei y stories y ol che i plü vedli insignâ ai jogn abilité artistica y artejanala.
Bele dal 18ejim secul inc , da canch'an aspirâ a inserì i zingaindri tla sozieté, o dì da i "eduché" y i adatè, â la scora albü na importanza zentrala. I zingaindri â incuntè tla scora na istituziun che oro i sotmete y che â sciöche fin, chel de sofié identité y storia di Sinti y Roma. An ne dess porchel nia se fá de morveia sce Sinti y Roma mostrâ sovenz desfidenza y dejaproaziun ti confrunc dla scora.
Dala fin dla secunda Vera Mondiala inc , él gnü dant, ti paîsc industrialis , müdamenc economics y soziai der sóc. Le savei tradizional y les conescenzes di vedli zingaindri á pordü importanza; i Sinti y Roma é gnüs stlüc fora dala sozieté moderna dl'istruziun y dl'assistenza publica, sciöche analfabec.
Jì a scora é aldédaincö por i Sinti y Roma, na condiziun importanta por podei afrontè esigenzes y problems atuai. Por podei tignì cé al sistem de régoles y leges tla sozieté burocratica moderna, messon savei da lì y da scrì.
Mo gnanca incö ne n'é la scora na istituziun neutrala. Ara trasmet normes y valurs dla cultura maioritara, y porta insciö ai Sinti y Roma na seria de problems.
Da öna na pert formuleia le stat le dert y le dovei dl'istruziun scolastica, mo dal'atra pert vegnel fat der püch por ti assiguré chesc dert ai zingaindri. Na condiziun fondamentala por la frecuenza continuativa dla scora é chera de ti garantì ai zingaindri na residenza stabila. Tan inant che les families vegn tres indô parades demez dala polizia, ne pòres sambegn nia ti garantì na frecuenza scolastica regolara a sü mituns. N'atra poscibilité foss chera de istituì scores ambulantes por les tribûs de zingaindri, ol che i insegnanc va cun le grup impâra.

N ater problem vegn dai programs d'insegnament en forza, che ne respeteia nia la identité linguistica y culturala di Sinti y Roma. La scora po mâ ester d'ütl por i Sinti y Roma, sc'ara pita ince valch de süa storia y de süa cultura. Implü é le lingaz d'insegnament, por i mituns che baia le rómanes, n lingaz forest. Deache le rómanes è der dî stè mâ lingaz oral, zenza norma scrita, él cina ciamò der püc che pro da dè fora libri de scora por rómanes. Y bele la jent dl Südtirol sa tan important ch'al é por n grup linguistich, l'insegnament tl lingaz dla uma.
Dlungia les barieres istituzionales, mess i mituns Sinti y Roma ince superè cheres soziales y psicologiches. Preiudizi soziai ne se frema nia dan les portes dla scora. Le cheder dl zingainder paz, frat y che aroba, pesa sön i mituns ince te scora, insciö ch'al n'é sovenza nia meso da fá amizizia cun i compagns de scora.
Ince sc'al romagn inant tan de problems, damana tres deplü Sinti y Roma le dert ala formaziun scolastica regolara por sü mituns, deach'ai á odü ite, che mâ chesc tru porta al miorament de süa situaziun. Al foss da se fá pinsìers, sciöche na scora, ol che ince Sinti y Roma tòl ite n post stabil, messass funzionè. Y chisc pinsìers messunse düc se f , deache ala fin é na scora plü daverta y plü desfarenziada, d'ütl a dötes les scolares y i scolars - gnanca nos ne sun düc anfat y i ún esigenzes desvalìes!

- MISTIERS
Te chesc ciamp é i Sinti y Roma dagnora stá sforzá da ester flessibli y da fá i laûrs plü desvalis. Deache ai é gnüs te süa storia dagnora stlüc fora da cer ciamps profescionai y dl'istruziun, ái messü s'acontentè de ocupaziuns de püch cunt tl'economìa. Le ciamp profescional di zingaindri ambulanc stlujô ite:

a) l'artejanat ambulant, dantadöt la lauraziun de metai. Ai laurâ p. ej. sciöche cialdiras, cunciafanes, slaiferi, fabricanc de belijia, mo ince sciöche cestas, zipladus de cazüs o de pieti.

b) ativitês comerziales, dantadöt le comerz de tìers. Nvalgügn grups â ince davagné importanza tl zidlament di ciavai. Mo ai sciacarâ ince de de vigni sort d'atra marcianzìa y anüzâ a chesta moda so peregriné por se mantignì.

c) ativitês de intrateniment, sciöche musiga, bal, teater, mo ince lî la man y predì.

Na carateristica de tröc grups de zingaindri é chera de fá sü laûrs tla coletivité y da dè inant sües conescenzes tl certl dl grup, da pere a fi y da uma a fia. Porchel ciafâ ince tröc grups so inom aladô de süa ativité prinzipala: p. ej. Kalderash (cialdiras), o Lowara (sciacri de ciavai). Laprò ê i Sinti y Roma ince lauranc sajonai tl'agricoltöra.
Tres le svilup industrial é la domanda dô chestes ativitês tradizionales jüda zeruch. Ince sc'al nasc, en pert, poscibilitês nöies, sciöche p. ej. le comerz cun auti de secunda man y anticuitês. N valgügn Sinti y Roma s'á spezialisé tl ciamp dl intrateniment y á n cer suzès sciöche grup folcloristich.
En general é la gran flessibilité na carateristica di Sinti y Roma tl ciamp dl laûr.
Al é por ater ince important, ch'al romagnes temp lede assá por la vita soziala (vijita a families y amisc). Por chesc fat ne se sent la maiú pert di Sinti y Roma nia liá a n raport de dependenza cun n datur de laûr, mo ai ciara tresfora de mantignì l'independenza profescionala.
Por na gran pert di Sinti y Roma á le müdament de strotöra economica - da chel ch'ai é gnüs stlüc fora y da chel ch'ai á ei instesc orü se destanzié - portè a na stleta situaziun economica y soziala y ala meseria.

- L'IMPORTANZA DLA MUSIGA
La musiga é en general le ciamp plü important tla cultura di Sinti y Roma. Chê ne conesc pa nia i cuadri che rafigureia "la zingaindra che bala" o n Roma che sona sön süa vìdora? An dij, ch'ai á la musiga tl sanch. Mo i Roma, avisa sciöche i nia-Roma, ne vegn nia al monn cun n talent musical, ai mess avisa ince ei, sciöche i atri proè tan dî, cina ch'ai sa da sonè n stroment.
I Roma á imparè, tres la confrontaziun cun tröc stils musicai, da fá de vigni sort de musiga. Implü impari da sonè la maiú pert zenza notes. I zingaindri metô bele man adora da laurè sciöche musizisc de profesciun. Y ch'ai se fajô paié por süa musiga, orô d'atra pert ince dì, ch'ai messâ se cualifiché musicalmenter. Döt chesc ti á portè l'inom de musizisc dal talent natural.
Scebegn che la musiga â veramenter na gran importanza, nia mâ sciöche laûr mo ince tla vita soziala di Sinti y Roma, ne pòn imponenia baié de na musiga di zingaindri unitara, deache chesta gnô influenzada dales tradiziuns musicales de chel stat ol ch'ai se tignî sö. D'atra pert á i Sinti y Roma tratan so peregriné fat conesce al' Europa südorientala tröc stromenc orientai y á da süa pert ince influenzè la musiga locala.

- LE LINGAZ
Le lingaz di Sinti y Roma - le rómanes - vegn dal'India y é parentè cun le sanscrit. Ince sce i dialec de vigni grup de zingaindri - a gauja dl influs linguistich dl gromun de stac che i tol sö - pê te n pröm moment feter dldöt desvalis un dal ater, y ince sc'an ne se capesc sovenz nia plü danter Roma ol che feter vignun baia atramenter, pòn impò cumpedè düc i dialec di zingaindri pro un n lingaz. Gran pert di Sinti y Roma baia dui o plü lingac, ci ch'an po atribuì a sües migraziuns fora por le monn. Baié le medem lingaz lieia. Insciö éra ince pro i Sinti y Roma. Da öna na pert v ra bun por l'identificaziun cun so grup etnich (sentiment de grup), dal'atra pert por se destanzié dal monn estern, nia-Roma. Chesc ciafa bun süa espresciun tl conzet de "rom" y "gadzo".
Cina tl metman dl ventejim secul, ne n'êl ciamò degönes testemonianzes scrites di Sinti y Roma, deache so lingaz gn" mâ trasmetü oralmenter. Auturs-Roma scri" te so secundo lingaz. Impormò dô na alfabetisaziun parziala di Sinti y Roma, ái metü man da adorè ince so lingaz.
Mo cina incö ne n'él ciamò degun lingaz unitar standardisé. I lingac rómanes suravir inant un dlungia l'ater.
Foliec che vegn dá fora dai Roma é en gran pert scric tl lingaz dla uma dl autur.
Te n valgügn stac, sciöche p. ej. tla Svezia y tla ex-Jugolsavia, án metü man, ti ultims agn, da dè fora libri da scora tl lingaz rómanes por les prömes tlasses. Chesc é le pröm vare por la realisaziun dl insegnament tl lingaz dla uma. Al foss da s'aodè che chesc vegnes ince realisé te d'atri stac, por garantì le mantigniment de chesc lingaz.

- I ORUN BAIÉ - LA LETERATÖRA DI SINTI Y ROMA
La leteratöra n'á nia - sciöche forma de contrast cultural cun storia y present - la medema importanza dla musiga, mo ara é impò l'esprescun de na identité culturala comunitara di Sinti y Roma. Chesc veigon ince da na certa valianza di têmesc leterars, che passa sciöche fis cöci tres la leteratöra, sciöche p. ej. la storia dla porsecuziun dl popul, l'importanza dla musiga, retrac dla natöra, le conzet de liberté sciöche ince le ciamp dl mît y dla tradiziun.

RASIM SEJDIC
SIE HABEN DIE ZIGEUNERGEIGE ZERTRETEN
Sie haben die Zigeunergeige zertreten nur Zigeunerasche ist geblieben Feuer und Rauch steigen zum Himmel.
Sie haben die Zigeuner verschleppt die Kinder von den Müttern getrennt die Frauen von den Männern sie haben die Zigeuner verschleppt.
Jasenovac ist voll von Zigeunern gefesselt an Zementpfeiler schwere Ketten an Händen und Füßen auf den Knien im Dreck.
Ihre Knochen sind in Jasenovac geblieben, Zeugen der Unmenschlichkeit Die Sonne erhellt wieder den Himmel und wärmt die Zigeuner noch immer.

DAZISARDE ROMENGI VIOLINA
Gazisarde romengi violina acile ognjšite romane e jag o dimo ando ablako vazdinjalo.
Idzarde e Romen cavoren restavisarde de datar e romnjen pe romendar idzarde e Romen.
Jasenovco perdo Roma pangle pala betonse stubujra pale lantsujra pe prne pe va ando blato dzi ke cang.
Acile ando Jasenovco lenge kokala te pricin, o nemanišengim djelima zora vedro osvanisarda i Romen o kam pre tatarda.

ROMANI ISTINA
Romani istina kaj si? Otkad ganav andar ma tsahrentsa po them pirav rodav ljubav te zagrljaj cacipe taj sreca.
Purilem e dromentsa ljubav ni maraklem caco. Caco alav ni asundem. Romani istina kaj si?

MARTA BANDYOVA
Schäme dich nie ein schwarzer Rom zu sein Was macht es schon wenn du ein schwarzer Rom bist Aus der schwarzen Erde sprießt das Korn für das weiße Brot Der schwarze Mann und die schwarze Erde passen zusammen.

Njigda tut ma ladza, kaj kalo Rom sal, sem oda njic, kaj kalo Rom sal. Pre kalji phuv o zuzodziv barol vas o parno maro. O kalo manuš the e kalji phuv paš peste achol.

AMARI CHIB
Nataradza, Khelibnàskro rày, Amaré‚ cirlatune dàdénge, Indo-len pre xár thabdéla kay, Bin dinas, kuc bašavdì, Roménge. But doryà isì suvnakuné. Si yavér pre láte rupuné, Sanskritíkes, gilabán saré. Ne šungol, sar 'dre gili andré. Si pars'tko, armenítko 'lav, Thay greekítka medothé‚ sunáv, Vare-k'y isì 'lavà vlaxìtka ...
Ne saré yoné, vavré-theméngre, Sig bilòn 'dre chib le Bramanéngri, Chib, savì si yékh barvalipén, Kay isì amén 'dro dzivipén. Vaš 'dovrà raknén la, mà bistrén, Amaré‚ chavénge achavén!

MAUSO OLIMPIO CARI
TRÄUME AUS DER ZIGEUNERKINDHEIT
Ich erinnere mich an grüne Wälder Täler voller Träume der Kaffeeduft am Morgen das Knirschen der Räder beim Aufbruch der Wagen auf die lange Reise. Ich kenne den Wald ich kenne die Straße ich kenne die Freiheit.
Die Bäume und die Steine erzählten mir uralte Geschichten die Weisheit der Ahnen und der Wind flüsterte von fern Melodien aus der Musik der Zigeuner. Ich liebe den Wald ich liebe die Straße ich liebe die Freiheit. Der Kindeheitstraum ist für immer geschwunden Beton und Mauern und ein Berg von Häusern die einzige Straße bringt mich zurück. Warum nimmst du mir den Wald warum nimmst du mir die Straße warum nimmst du mir die Freiheit?

SUNE FAN TERNE GIPEN SINTENGRE
Dinkráo zénale ves tali fan suni smaka kafei kri tassárla kráchamen fan u radi quando vúrdia gíana weg an u lambsko drom. Bingeráo u ves bingeráo u drom bingeráo u fráiapen.
U ruk unt u bar sikresman vágane permísse v gane braucha.

• Sce t'os ester spaient, messeste savei da ascutè pro.
• Canch'al plöi, no te curì le cé cun n tameisc.
• Canche na moscia te destürba, no la copè, mo tè demez le paz.
• Ci importanza á pa na stera sce tö ne ti ciares nia?

Chisc proverbs baia dantadöt dl raport danter Roma y nia-zingaindri.

• Al é plü saurì odei na vacia che fej üs, co n Gadsche che te rî ados.
• Sce t'os suravire, messeste ester n malan.
• I Roma va sot te n pantan.
• Tö t'es n Roma y n Gadsche é n Gadsche.

Fora de: Märchen der Zigeuner, dè fora da Walther Aichele/Martin Block, Reinbeck bei Hamburg 1993

ZINGAINDER MARADET
Tan de zingaindri virel pa incö tl monn? En cunt de chesc ne n'él degöna statistica, mo an arata ch'ai sides incer dódesc miliuns. Les cater gran tribus de zingaindri é i Kalderash, i Machvaiya, i Churaria y i Lowara. So lingaz comunitaré le rómanes, la forma plü vedla y neta dl lingaz di zingaindri. Vigni tribú á sües usanzes y tradiziuns religioses, leges aposta y ric zeremoniai. De dötes les tribûs de zingaindri é i Kalderash o cialdiras, i nomag por ezelenza. Ai roda fora por le monn a chirì laûr y ne se sent te degun post da ciasa. N valgügn d'ei á passaporc sis stac desvalis.
D'atri grups de zingaindri se conzentreia sön cer raiuns, sciöche i Romanitchels tl'Inghiltera, les tribûs-Sinti tl'Europa ozidentala y i Gitanos tla Spagna. Ai ne forma degöna unité culturala cun i zingaindri dles gran tribûs di Roma, mo ai á surantut la nazionalité y tröp dla cultura di stac che i á tuc sö. La plü gran forza di zingaindri é süa "invisibilité". Ai s'adateia feter indlunch al ambient inceria, i ei se vist te na manìera convenzionala y ai laóra por le plü te n setur convenzional, sciöche mecanicher, carossìer o depenjadú. Zacotanc se dá jö cun le comerz, d'atri é musizisc o artisc. Vigni zingainder aspireia a ester independent y al surantolará dainré n laûr por döt le dé te na fabrich o te n büro.
Scebegn che la jent de mi popul la"ra tresfora, él mâ püc d'ei che deventa ric. Ai vir plü ion da independenc tla liberté y tla dignité umana, sciöche n Roma á le dovei da vire, dô la lege di zingaindri. Ai á na te' antipatìa defrunt ales gran richezes ch'ai se refüseia por le plü da cumprè plü de öna na côssa: na iesta, n ciapel, n per de cialzá y na era. Ai cumpra mâ dainré n tòch de grunt y vir plü ion adinfit. Canch'ai abina adöm n pü' de capital, cumpri feter dagnora or, ch'ai se met ia por i caji de bojegn. Nostes eres é les banches di zingaindri, y ares porta chesc capital - en forma de galbi o monedes d'or - tachè te na morona incer le col o le cuj ite tl ur dla gonela.
Sozialmenter vir i zingaindri completamenter destacá dal monn inceria. Ai tol en conscideraziun ci ch'ai arata ütl, sciöche telef"nn, frigo, auto, registradú y s'un desdij de ci che ne ti scüsa nia: nazionalism, politica, religiun, razism, simboi de categorìes soziales. Ai ne tol nia pert a movimenc, iniziatives populares, assoziaziuns. Deach'ai n'á nia, ne se crüzia normalmenter le stat nia d'ei. Te stac ol ch'ai ne mess nia comprovè süa identité, müdi sü inoms tan sovenz sciöche sü apartamenc.
En referiment ales leges, ch'ai ne tol nia en conscideraziun, la pensa i zingaindri - dô n proverb spagnol - insciö: "an les osserveia, mo an les tegn nia ite". I zingaindri ne se met mai cuntra l'autorité legala. Ai se detlareia a öna da fá ci ch'an ti dij, reconesc la superiorité dl partì plü sterch y fej spo inant sciöch'ai á dagnora fat. A chesc ti dijon por spagnol talento y por rómanes godi, y chesc "talent" á metü mi popul tles condiziuns da suravire por tröc milenns, afront n tröpes ostilitês. Ti paîsc catòlich-romans sunse catolic devoc, ti paîsc arabics musulmans fanatics, tla Spagna aderenc apascioná dl rejim dl moment y tla Ruscia dunse jorament sön l'ideal comunist. Tl medem moment sunse - tl'intimité de nosta vita privata - mâ Rom y Romni, nos un shave, mituns, ch'i tirun sö do nosta lege - dô Romania - n códesc de desposiziuns der zite che é gnü metü sö dai patriarcs y che vegn controlè dal krisRomani, le consei dla jent atempada.
De dötes les stories nia scrites é la nosta la plü straordinara. Nosta musiga, nosta êrt, nosc vistiment nes é gnü arobè y metü fora y presentè ti salamenc di conzerc y ti museums dl monn sciöche spagnol, ungherêsc, cecoslovach, franzêsc y i.i.. Döt ci ch'i ún cherié tl temp de secui, nes é gnü tut, mo - sciöch'al é minunga de düc - i "leri" romagnunse nos.
I sun i nia-conformisc plü vedli dl monn. Sarunse mo ince i ultims?
I jun zeruch a n temp dl nomadism, ol che la porsona ê - sciöche medema dlungia medemi - patrona y tl medem moment fauturia de süa sozieté. Le gran iesuit franzêsc Père Chatard dij": "Tla nöt di temps ê dötes les porsones zingaindri". Tl danterores atual dla zivilisaziun, te chel che mort, tema y senn nes limiteia tres deplü, podess le monn - por suravire - magari ciamò imparè valch dai zingaindri: richeza de idees, autonomìa, coraje y cinamai ligreza.

Ronald Lee, nasciü tl 1934 a Montreal, delegat canadêsc tl consei internazional di zingaindri a Paris.

(fontana: Lee, Ronald: Verdammter Zigeuner Roman, Basel 1978)

- RETRAC DI ZINGAINDRI
NA (DEGÖNA) VITA DANTER ROMANTISAZIUN Y DESCRIMINAZIUN

Bonamenter ne n'él degun grup paralel che é, da öna na pert tan pice y zenza influs politich y economich, y nes á dal'atra pert lascè zeruch tan de fostüs tla leteratöra, tla musiga y tl'êrt figurativa, sciöche chel di zingaindri.
Chilò ne baiunse nia de operes d'êrt che i Sinti y Roma á cherié cinamai te chisc ciamps. Chestes ne vegn nia a löm te nüsc libri de leteratöra y ti libri de cianties.
Chilò vára dl RETRAT DL ZINGAINDER tl'êrt y tla cultura dl NIA-ZINGAINDER.
Cô se spliga pa le fat che i zingaindri - che la maiú pert dla jent ciara de schivé - á te n iade tut ite n post tan ampl tl'êrt y tla cultura?
I ponsun mâ n iade al ciamp dla musiga: tl'opera öCarmen" é la zingaindra la personificaziun dla era apascionada, che ne conesc degun compromìs tl amur. N valgügn "Schlager" y n valgönes cianties popolares baia di zingaindri sciöche musizisc dal sanch cialt o compagns ligherzins y zenza pinsìers, che vir ledi tl bosch. Ince tles poesìes, ti românns, y tles cuntìes, vegnel fat referiment ala liberté y al lian ch'i zingaindri á cun la natöra. Al é ince tröc cuadri che rafigureia grups de zingaindri (zingaindri ne n'é, sciöch'al pê, mai sorenc) sön so acampament, o caravanes da n gröm de corûsc, che roda fora por les strades de campagna dlun ciantan y dlun sonan.
Mo i n'incuntun nia mâ tl ciamp dl'êrt la figöra dl zingainder; i saltun laìte ince tla vita da vignidé. Tl restorant nes impormet la cherta dles speises - cun "bisteca ala zingaindra" - delizies picantes por nosta bocia, la denominaziun "Zigeunerglut" sön la boza dal vin cöce fej a na moda che le vin nes sais ciamó miú, y cinamai sciöche marca por zigarec se l scia so inom adorè bun; "Gitanes", le zigaret che impormet liberté y aventöra.
Da chesc resulteiel tler che nosc raport cun i zingaindri é en contradiziun. Da öna na pert i desprijunse y fajun sö mürs danter ei y nos, dal'atra pert adorunse i zingaindri (y cun ei i cliscês), por ti dè espresciun ala fantasìa y al incherscimun de nosta sozieté.
Cun le svilup dla sozieté borgheja unse pordü tröpes cosses. Le prîsc ch'i un messü paié por progrès, richeza y standard de vita plü alt é stè chel de perde tröpa natöra, de avei deplü control, demanco liberté, deplü stres y manco temp por stè a ne fá nia. Mâ na picia pert de nos é a öna da dì de no a dötes les comoditês y al'aprovaziun da pert dla sozieté. Mo tl medem moment somieia der tröc da fá döt n'atra vita - na vita da zingainder ledia y independenta.
Y i zingaindri? Ai ne se reconesc gnanca n püch ti retrac ch'i ti ún fat. Ai ne corespogn sambegn nia a süa realté.
Al n'é gnanca tan saurì da dì cun ci comportament ch'i ti fajun le plü gran tort ai zingaindri, deache descriminaziun y romantisaziun âlda, scebegn ch'ares é desvalìes, adöm. I somiun de côsses che nesé proibides y tl medem moment refüsunse cheres, por cheres ch'i ne lasciun nia avarei chestes proibiziuns. I sborlun i zingaindri danter cliscês y preiudizi soziai y i ne lasciun degöna lerch por na dignité reala tla vita di Sinti y Roma.

LUSTIG IST DAS ZIGEUNERLEBEN
Lustig ist das Zigeunerleben, faria, faria; brauch'n dem Kaiser kein Zins zu geben, faria, faria.
Lustig ist's im grünen Wald, wo des Zigeuners Aufenthalt. Faria, faria, faria, faria, faria.

Sollt' uns einmal der Hunger plagen, faria, faria, tun wir uns ein Hirschlein jagen, faria, faria.

Hirschlein, nimm dich wohl in acht, wenn des Jägers Büchse kracht. Faria, faria, faria, faria, faria.

Sollt' uns einmal der Durst sehr quälen, faria, faria, geh'n wir hin zu Waldesquellen, faria, faria, trinken das Wasser wie Moselwein, meinen, es müßte Champagner sein. Faria, faria, faria, faria, faria.

Wenn wir auch kein Federbett haben, faria, faria, tun wir uns ein Loch ausgraben, faria faria, legen Moos und Reisig 'nein, das soll uns ein Federbett sein. Faria, faria, faria, faria, faria.

Cianta populara de Niederschlesien

DIE DREI ZIGEUNER
Drei Zigeuner fand ich einmal, Liegen an einer Weide, als mein Fuhrwerk mit müder Qual, Schlich durch sandige Heide.

Hielt der eine für sich allein in den Händen die Fiedel, spielte, umglüht vom Abendschein, sich ein feuriges Liedl.

Hielt der zweite die Pfeif' im Mund, blickte nach seinem Rauche, froh, als ob er vom Erdenrund nichts zum Glücke mehr brauche.

Und der dritte behaglich schlief, und sein Cimbal am Baum hing, über die Saiten der Windhauch lief, über sein Herz ein Traum ging.

Dreifach haben sie mir gezeigt, wenn das Leben uns nachtet, wie man's verraucht, verschläft, vergeigt und es dreimal verachtet.

An den Kleidern trugen die Drei löcher und bunte Flicken, aber sie boten trotzig frei spott den Erdengeschicken.

Nach den Zigeunern lang noch schaun mußt' ich im Weiterfahren, nach den Gesichtern dunkelbraun, den schwarzlockigen Haaren.

Nikolaus Lenau

- SINTI Y ROMA TLA STAMPA
I articui sura Sinti y Roma y süa presentaziun tla stampa, tl radio y tla televijiun, é na cuestiun importanta y tl medem moment ince der zitia. De un n vers él important che Sinti y Roma ciáfes sciôche grup so post y ch'ai sides presenc, dl ater vers dependel sambegn te ci manìera ch'ai anuzeia le post che ti é gnü assegnè. Les lìes di Sinti y Roma protesteia tres indô cuntra la descriminaziun ti media. Ares ti tira dant de adorè y dè inant cliscês falc, o - reportan cer fac - de azentè te na manìera descriminenta, la portegnenza etnica. Le fin de n laur jornalistich critich y democratich, dess dantadöt ester chel de modifich‚ i cliscês y daid‚ desfà i preiudizi.

LETRES DI LETURS
Tla maiú pert di foliec vegnel resservè na lerch, olach'i leturs po ti dè espresciun a sües idees sön de vigni sort de argomenc y problems y chesc dá vita a na sort de forum por les minunghes dla sozieté. Sovenz vegnel ince tratè le tema "zingaindri". I reportun chilò na picia lita de letres de leturs y ves inviun da fá discusciuns sön i argomenc en cuestiun.
I orésson ciamò ves fa punsè sön un n punt: sce les letres di leturs atacheia porsones o grups determiná o ince sües minunghes, á vignun prinzipialmenter la poscibilité de dè na resposta o da fá na retifica y la publiché te chesc medem foliet. Mo i Sinti y Roma - por gaujes ch'i conesceis intratan dessigü bele - ne po praticamenter nia tó en conscideraziun chesc dert.

CRONACA FOSCIA
I foliec reporta ince regolarmenter fac de criminalité y, sciöche resposta, aziuns da pert dla polizia.
Ince te chestes reportajes vegnel dant Sinti y Roma, mo dî nia tan sovenz, sciöche tröc podéss miné.
Mo al fej impò na certa impresciun sce i auturs de chi ch'al vegn baié tl articul ne n'é nia "jent normala", mo p.ej. foresc o zingaindri. Chesc vegn azentè ciamò deplü: nia n cer N.N. n'á arobè, mo le marochin N.N. o le zingainder N.N. Al pê che chesc sides important por le letur. Sovenz ne vegnel gnanca scrit l'inom, insciö é le prigo ch'al vegnes generalisé, ciamò maiú.


- ROMA Y GADSCHI - ZINGAINDRI Y NOS
Nos ti dijun "zingaindri" y savun püch d'ei. Mo i aratun de savei tröp. "La vita da zingainder é ligherzina" ("lustig ist das Zigeunerleben"), ciantunse, deach'ai "n'á nia bria da paié les cutes al imparadú", ("brauchen dem Kaiser kein Zins zu geben") y deach'ai po "vire tl bosch vert" ("lustig ist's im grünen Wald, wo des Zigeuners Aufenthalt"). Chesta ciantia populara nes fej capì te na manìera tlera le raport contrastant ch'i ún cun chesta jent: i invidiun süa liberté y so lian cun la natöra, te chel ch'i trasformun süa vita te na manìera romantica. Dal'atra pert i desprijunse, deach'ai n'á nia na residenza stabila y n laûr regolè y deach'ai ne po nia se mosorè cun nosta sozieté dl begnester. Pro i preiudizi ch'i ún ti confrunc di Sinti y Roma alda ince la minunga, ch'aié pac, ch'ai ment y aroba y - tl miú di caji - ch'ai petla. Ci realté s'ascogn pa ia dô chisc chedri?
Danter ei se diji "Roma", ci che " dì porsones, y nos sun "Gadschi", che " dì foresc, atri.
Süa reaziun ala porsecuziun seculara y ala esclujiun da pert dla maioranza é la confinaziun. Ai " se tignì süa cultura y sües tradiziuns, so lingaz y sü ideai. Tan inant ch'an capesc sot a integraziun tla sozieté mâ n adatament verc, ne ciafará i Sinti y Roma dailò degun post. Por ei sunse nos i atri.

I messun reconesce ch'al é deplü stils de vita y al n'é nia dit che chel dla maioranza sides dagnora le miú.
Desvalianza ne mess nia gnì odüda sciöche gauja de stritarìes mo an po ince la odei sciöche val' de vital y de emozionant. Ciodí messáss pa ester döta la jent anfat?
I tröc stils de vita ne n'é nia bele condizioná danfora, mo ai é chersciüs storicamenter, depend dales condiziuns soziales y se müda. Imparè a conesce obietivamenter stils de vita foresc, ô ince dì, nes fá n pinsìer sön usanzes y côsses che nes pê normales, da odei ince les perts positives te d'atri valurs y, en general, da deventè plü toleranc y plü daverc.

Cun dui ejempli orunse mostrè sö les desfarenzies tl stil de vita di Sinti y Roma y tl nost. Magari odunse ite ch'i ún ince côsses deboriada y che les desfarenzies é relatives.

1) Ester tres incerch - ester sedentars
2) Laûr y proprieté.

- PINSIERS SURA CI CHE E NOST Y CI CHE E DI ATRI
ESTER TRES INCERCH - ESTER SEDENTARS

Al nes pê incö daldöt normal y tler, ch'i viun te n post stabil, ch'i ún n apartament, na patria. I baratun begn jö plü o manco sovenz residenza, mo por n cer temp nes sintiunse invalgó da ciasa.
Gonot mostrunse desplajei o desprisc por les porsones che n'á nia n post definitif.

La sedentarieté n'é nia na cössa naturala tla vita dla porsona, ara s'á impormò svilupé plü tert, sciöche forma de vita. Les prömes porsones ê tres söl iade a chirì posc d'insediament y da mangé.
La sedentarieté é n fenomênn relativamenter jönn tla storia dl'umanité, che ne s'á nia verifiché indlunch y zenza interuziuns.
Tla storia á les porsones tres indö dè sö süa sedentarieté por gaujes desvalìes (migraziun di popui, colonisaziun dl'America...). Ince aldédaincö él ciamò impü indlunch tl monn grups de popui che vir rodan da n post al ater.

Sedentarieté é segn de progrès, concuista culturala, carateristica dla zivilisaziun.
Mo impò: él val' plü de bel co jì vignitan demez, odei d'atri stac, d'atra jent, fá vacanzes, ester söl iade? Tröc renunzieia te chesc temp a na ciasa o a n hotel y dorm tles roulotte o te na tenda. Ciodî ne dess pa nia - ci che por nos na bela ezeziun - ester por d'atres porsones n stil de vita por tres?

Al é na desfarenzia sc'i sun söl iade de nosta buna (veia de aventöra, curiosité ...) o deach'i sun sforzá (meseria, espulsciun ...). I Roma ne s'un é nia jüs demez da süa patria originara tl'India de süa buna. Da canch'ai é gnüs pará demez, roda chesta jent fora por le monn, sciöche mendranza desprijada. Ignó ne ti á valgügn pité na patria. Le ester sön tru ê insciö deventè por forza pert de süa vita, y tl medem temp na esigenza por podei suravire. Al n'é nia tresfora na vacanza.

Sc'i ún na residenza stabila o sc'i sun söl iade o i ne savun mai avisa tan dî ch'i nes tignarun sö te n post, döt chesc influenzeia i seturs de nosta vita: nüsc raporc cun la jent, cun le laûr, cun la proprieté, cun le stat. Düc chisc raporc depend dal temp y dal post y é porchel desvalis por chi che á na residenza stabila y por chi che é tres sön tru.

LAURÉ POR VIRÈ - VIRÈ POR LAURÈ

LE GRIL Y LA CARGARA

Tratan n bel y tler dé dl inver, â n gril arfamè incuntè na cargara che straciâ adarlerch zacotan de granì por i lascè assuié al soredl. "Me désseste valch da mangé, mia buna cargara," periâ le gril, "ch'i pois almanco n püch me parè la fan? I n'á bele dî nia plü ciafè da mangé." "Cô déssi pa iö te nudrì!" ti â respognü la cargara. "Ci aste pa fat döt l'isté?" "D'isté," â le gril respognü, nia zenza na certa superbia da artist, ái ciantè dé y nöt!" "Ezelent!" â osservè la cargara. "Sce t'as ciantè d'isté, désseste balè d'inver."
Chesta storia é dl poet grech Esop, che ilustreia insciö le proverb conesciü: "Chel che ne laôra nia, ne dess gnanca mangé".

LA PORSONA NE VIR NIA MA DL PAN SU
Ala domanda dl gril, sc'al ne ciafáss nia valch da mangé, respogn la cargara: "I podéss begn te dè n valgügn granì, mo porchel messásste me balè dant valch. Te chisc dis freic dl invern vegnon tan dala ria y cun to ciantè y cun to balè podésseste me scialdè le cör." Gril y carcara s'â insciö partì le past y dedô â le gril, dala ligreza, ciantè y balè por la cargara.
An podéss ince s'imaginé chesta varianta dla storia. Mo la morala é n'atra.

Cun le passè dla storia s'á conzet y valutaziun de laûr mudé te na manìera determinanta.
Tles cultures antiches gnô le laûr fisich, a desfarenzia dl'ativité scientifica y politica, aratè sciöche nia degn de na porsona ledia y al gnô fat dai stlavs. Tla cherdenza cristiana vegn le laûr odü sciöche straufunga. "Cun to soius désseste te davagné le pan," chestes é les parores bibliches de Gejú, canch'al á parè fora dl paraîsc la porsona. Ince tl Temp Medieval gnô le laûr odü sciöche nia degn por i nobli che ê ledi. So su còmpit ê chel de jì te vera, döt l'ater ti gnô surandè a sü sotmetüs. Impormò i ôrdins di mendicanc á portè tl'Eté Medievala n' atra interpretaziun. La régola dl ordin di Beneditins 'ora et labora' é n ejempl.

Por tröpes porsones rapresenteia la segureza materiala y n cer begnester i fins plü alc dla vita, ch'an po mâ arjunje lauran tröp. Mo i sun tres plü coscienc che chesc ne porta nia dagnora cuntenteza, ch'i trascurun tröp, ch'i desfajun cun nosc laûr le monn inceria y che tröpes porsones vegn stlütes fora da chesc model de vita. Ci n'él pa dles porsones andicapades che ne po nia laurè? Y de chi che ne ciafa degun laûr? Chesc problem reverda incö n gran numer de jogn, mo dantadöt Sinti y Roma, a chi ch'al ti mancia dessigü la formaziun de basa por tröc posc de laûr, mo che incunta - sciöche por ater ince tröc da foradecá - de gran preiudizi tl ciamp dl laûr. Aldédaincö ne ciafa nia vignun che ô veramenter laurè, ince n post de laûr.

- LETERATÖRA SÖN SINTI Y ROMA

EDER, Beate: Geboren bin ich vor Jahrtausenden. Bilderwelten in der Literatur der Roma und Sinti, Klagenfurt 1993, 260 S.
Descriziun dla leteratöra di Sinti y Roma. Por destudé ia i tröc cliscês y mîc porsura i zingaindri, descrí la auturia ince la realté soziala nia-leterara, te chera ch'al nasc la leteratöra.
GRONEMEYER, Reimer/RAKELMANN, Georgia A.: Die Zigeuner. Reisende in Europa, Köln 1988, 233 pl.
N liber der tler y da fondament, sön storia, cultura y stil de vita di zingaindri, sciöche ince sön le raport zingainder y nia-zingainder, cun tröpes ilustraziuns y tabeles, en pert ince da corusc.
KEBRICK, Donald/PUXON, Grattan: Sinti und Roma - Die Vernichtung eines Volkes im NS-Staat, Göttingen 1981, 192 pl.
Chesc liber alda pro les operes tlassiches sön le genozid nazionalsozialistich di zingaindri.
ROMA: eine Reise in die verborgene Welt der Zigeuner. Test: NEBOJSA Bato TOMASEVIC Rajko DJURIC, Retrac: Dragoljub ZAMUROVIC, Köln 1989.
Liber ilustré che plej der, cun tröpes ilustraziuns a de gran formac, che rapresenteia la situaziun di Sinti y Roma ti paîsc europeics.
ROMA. Das unbekannte Volk. Schicksal und Kultur, ed. Mozes F. HEINSCHINK/Ursula HEMETEK für den Verein Romano Centro Wien, Wien, Köln, Weimar 1994.
Stüde d'informaziun de deplü auturies, sön storia y cultura di Sinti y Roma tl'Europa.
Sinti und Roma gestern und heute, hrsg. Mirella KARPATI, Bozen 1994, 256 pl.
Documentaziun sön le congrès internazional en gaujiun dl 50ejim aniversar dla detlaraziun de Auschwitz tignì a Balsan, ai 16 de dezember 1992. Deplü stüdi sön storia, cultura, situaziun atuala, sciöche ince tesc leterars di Sinti y Roma tl rómanes, cun traduziun.
Stichwort Sinti und Roma, ed. Peter KÖPF, München 1994
Pice liber pratich cun les informaziuns plü importantes sura i Sinti y Roma, y tröpes tabeles. Adatè sciöche introduziun y por consultè.
THURNER, Erika: Nationalsozialismus und Zigeuner in Österreich, Wien, Salzburg 1983.
Opera tlassica sön storia di Sinti y Roma tl'Austria.

LIBRI POR JOGN

FIENBORK, Gundula/MIHOK, Brigitte/MÜLLER, Stefan (Hg.): Die Roma - Hoffen auf ein Leben ohne Angst, Reinbeck bei Hamburg: rororo aktuell, 1992. (OS)
Roma dla Romania, dla ex Iugoslavia, dla Slovachia, Ungaria y Polonia, porta dant sües stories de vita cun na atenziun particolara al temp dles rosedades politiches y soziales ti stac da olach'ai vegn. Tl liber vegnel dant Roma tl'eté dai 20 cina 84 agn, che fej i laûrs plü particolars y che á punc d'odüda der desvalis, nes d n a chesta moda na vijiun tla varieté dla vita tl'Europa dl Ost.
FRANZ, Philomena, Zigeunerm„rchen, Bonn 1983. (GS/MS)
Recoiüda de liendes de zingaindri, ince adatades por cuntè dant.
HACKL, Erich: Abschied von Sidonie, Zürich: Diogenes, 1989. (OS)
Peri n dô geniturs, vegn la möta de zingaindri Sidonie Adlersburg dada jö tla portinarìa dl ospedal de Steyr (Austria alta). Dô n temp de cuntenteza passè cun i geniturs adotifs, ne n'é gnanca chisc bugn da salvè la möta dal ciamp de conzentrament. Se fajon da sostitut por presc les medemes esperienzes de vita, cunta Hackl - te n lingaz cört, essenzial y de protocol - la storia autentica dla Sidonie Adlersburg.
KLAUSSNER, Wolf: Jüppa und der Zigeuner, Ravensburger Taschenbuch (MS/OS)
Tratan l'invern 1944/45, te na ciablonara nia plü adorada, röia Jüppa, de chel che la uma, morta bele adora, ê mesa ebraica, pro n j"nn de zingaindri grech, che é stè bun da sciampè da n ciamp de conzentrament. Te Jüppa, dagnora stè su, deventa l'aziun de aiüt y salveza, cina ala entrada di Americans te paîsc, der stentada.
KRAUSNICK, Michael (ed.): "Da wollten wir frei sein!" Eine Sinti-Familie erz„hlt, Würzburg: Arena-Taschenbuch, 1988... (MS/OS)
Rapresentanc de cater generaziuns Sinti cunta te n liber sciöch'ai á vit dal impêr cina aldédaincö, sciöch'ai é gnüs confiná, porseghitá, delibrá y indô confiná. Da n capitul de storia todescia, nascel na storia de familia der personala, che va der a cör.
LEE, Ronald: Verdammter Zigeuner, Weinheim, Basel: Beltz & Gelberg, 1983 (OS)
Ronald Lee, nasciü tl 1934 sciöche möt de zingaindri y spo trat sö da Gadschi, é - cun 21 agn - indô jü zeruch dai zingaindri y é rodè agn alalungia intoronn cun i cialdiras Kolia. Te so românn autobiografich presenteiel zenza sconè y cun gran sentiment i agn de so peregriné, süa vita ti ghettos dl Canada y sües batalies por le reconesciment y la valianza di derc dles mendranzes.
PETERSEN, Elisabeth: In meiner Sprache gibt's kein Wort für morgen, Recklinghausen: Georg Bitter, 1990. (GS/MS)
La familia Schawo é na familia Sinti, che vir tla Germania söl ur de na gran cité. An á fat sö l'acampament di zingaindri sciöche acampament-modèl, mo sü abitanc é impò romagnüs "söl ur". I preiudizi te sü confrunc vegn indô daldöt a löm, canch'al röia te cité zingaindri foresc.
PÜSCHEL, Walter: Die zerbrochene Melodie, Stuttgart, Wien: Thienemann, 1992. (MS)
Tl 1943 s'inamoreia le Sinti Michel tla Roma Saffi. Ai abiteia entrami cun sües families tl acampament de Marzahn/Berlin. Les desfarenzies danter Sinti y Roma perd importanza defrunt ala situaziun politica che se fej tres plü critica. Cun discreziun, intrecia Püschel conescenza storica cun na storia d'amur emozionenta.
SCHNURRE, Wolfdietrich: Zigeunerballade, Frankfurt a.M., Berlin: Limes, 1988. (MS/OS)
Descriziun leterara dla vita de n grup Sinti tla Germania, che porta der tröpes informaziuns sön storia, cultura, formes de vita da vigni dé y problems.
TIDL, Maria: Es brennt in der Au, Wien: Dachs, 1992 (GS/MS)
Te tlassa él n der zingainder, n Rom. Al n'é nia mâ te tlassa su mo ince te döt le paîsc. Cuntra dötes les oposiziuns, fej Julius amizizia cun le möt de zingaindri y vegn lassura sciöch'i Roma vir aldédaincö, tan ch'ai á messü stè fora y cares che é sües fantasies.
TUCKERMANN, Anja: Muscha, München: Erika Klopp, 1994. (MS)
Cun le meteman dla scora, che toma adöm cun le temp dl nazionalsozialism, metel ince man i problems por Joseph, n möt dala pel scöra. Scebegn ch'al pr" tresfora da s'adatè, romagnel impò su y mess stÈ fora de vigni sort de agresciuns. Sü geniturs mina mâ de podei ti dè proteziun, ascognon la verité sön süa descendenza. Y la verité ne vegn gnanca a löm canch'ai mess l'ascogne meisc alalungia te na picia baraca t'urt.
WÖLFEL, Ursula: Mond, Mond, Mond, München: dtv (GS/MS)
Na tribú de zingaindri nomadisenta, pro chera ch'al alda ince Nauka de 15 agn y süa so Pimmi, se davagna le vire sciöche comedianc, mangiafüch, marionetisc y jon a petlè. Pass n tres la Germania, i condüj so tru tla Francia dl süd, olach'ai oress tó pert ala gran festa de süa santa patrona Sara. Sön so tru feji val'bela mo ince manco bela conescenza y Pimmi se spordess presc instessa dan da so talent natural de tlerodenta.
YOORS, Jan: Das wunderbare Volk. Meine Jahre mit den Zigeunern, München: dtv, 1989. (MS/OS)
Recordanzes autobiografiches dl autur belgh, che é gnü adotè cun dodesc agn da na familia Roma, cun chera ch'al á rodè jö l'Europa por diesc agn (1934 - 1944).

LETERATÖRA DI SINTI Y ROMA

FRANZ, Philomena: Zwischen Liebe und Haß, Freiburg im Breisgau: Herder, 1985
Anotaziuns autobiografiches dles esperienzes te n ciamp de conzentrament.
HOLDOSI, József: Die Straße der Zigeuner. Aus dem Ungarischen von Peter Scharfe, Berlin: Neues Leben, 1984
La storia se referesc al temp danter le 1920 y 1960. Le post di avenimenc é la strada di zingaindri söl ur de n paîsc ungheresc.
MAXIMOFF, Matéo: Verdammt zu leben. Aus dem Französischen von Elisabeth Profos - Sulzer. Bern: Zytglogge, 1988
I avenimenc vegn dant tl temp dla Revoluziun d'Otober tla Ruscia y dl nazionalsozialism tla Germania. Te chesc românn vára dla porseghitaziun di Roma tres la potenza politica, mo ince dla porseghitaziun dla figöra prinzipala dl românn tres la iustizia di Roma instesc.
STOJKA, Ceija: Reisende auf dieser Welt. Aus dem Leben einer Rom-Zigeunerin, Wien: Picus, 1992.
STOJIA, Ceija: Wir leben im Verborgenen. Erinnerungen einer Rom-Ziguenerin, Wien: Picus 1988.
Te chesc liber vara dantadöt de avenimenc y dles esperienzes che Ceija Stojka á fat tl ciamp de conzentrament. Tl titul nominé dessura se tr tera de na rapresentaziun plü ampla dla storia de vita.

GERMANIA
Der Rom e. V. für die Verständigung von Rom (Roma und Sinti) und Nicht-Rom (Bobstr. 6-8, 50676 Köln 1, Tel. 0049/221/242536) gibt eine Zeitschrift in Roman‚s mit dem Titel "Jekh Chib" heraus (Zusammenfassungen in deutscher Sprache).
Die Cinti und Roma-Union Hamburg gibt für den "Roma International Congress" die "Roma News" (englisch) heraus.

AUSTRIA
Das "Romano Centro", Schneidergasse 15, 1110 Wien (Tel. 0043/1/749336) gibt eine vierteljährlich erscheinende Zeitung mit dem Titel "Romano Centro" heraus.

MEDIA AUDIOVISIFS
I media audiovisifs elenchês dessot vegn imprestês dala "Biblioteca Cultures dl Monn" da Balsan.

FILMS

"Kinder der Landstraße."
videocasseta, film de Urs Egger, 110 men.
Tl film vegnel cuntè la storia dla möta ienica Jana Kessel. Incer la fin dla secunda vera mondiala, sciampa la familia Kessel, manaciada dala deportaziun, dala Germania tla Svizra. Mo dailò va les brutalitês inant: entrami i mituns, Django y Jana vegn portá demez cun forza dai funzionars dla organisaziun svizra "Pro Juventute" y condüc te orfanotrofs. Le film acompagneia Jana sön so tru dla vita sfadius.

"Sinti und Roma. Verfolgt und vergessen."
videocasseta, 61 men., 1987.
N grup de Sinti va a vijité le ciamp de conzentrament Auschwitz, olache tröc d'ei é gnüs sará ia da mituns y da jogn. Ai testemonieia dl temp passè chilò, mo ince dla confinaziun y dla descriminaziun de chesta mendranza malorüda, che va inant te nüsc dis. Na retrospetiva liada al present.

"Minderheiten in Österreich: Zigeuner."
videocasseta, 15 men., 1986
Problems culturai, politics y economics di zingaindri dô l'ejempl di Roma dl Burgenland. Retrospetiva storica y descriziun dles condiziuns atuales.

"Hier und dort über Sinti, Roma und Dolganen."
videocasseta, 45 men., ZDF 1994.
Por mituns y jogn, na vijiun tla vita da vigni dé de n j"nn Dolgan siberian y tla storia y vita di Sinti y Roma.

"Eine tiefe Verwandtschaft. Sinti und Roma, Juden, mit Sir Yehudi Menuhin"
videocasseta, 55 men., ZDF 1994.
Chesc document nes condüj tres la storia dles porseghitaziuns, sotmisciuns y dl ester zenza patria, che lieia Sinti, Roma y Iüdes.

"Feri, der Roma-Tänzer in Ungarn."
videocasseta, 25 men., SF DRS 1994.
Le film cunta dla vita da vigni dé dl j"nn Roma, Feri. Feri vir tl'Ungaria y é bele ciantarin y balarin, scebegn ch'al va ciamò a scora. Le film é por todesch-svizer, mo é impò saurì da capì.

"Die letzten freien Menschen."
Documentarfilm über das fahrende Volk in der Schweiz.
videocasseta, SF DRS 1994.
Storia y condiziuns de vita di Ienics tla Svizra.

"Anders als die anderen. Zigeuner aus Frankreich"
videocasseta, 44 men., ORF 1994.
Al vegn descrit la vita da vigni dé di zingaindri franzesc, dala festa folcloristica en gaujiun dl peregrinaje a Saint Maries de la Mer y la festa dles prominenzes cun Manitas de Plata cina ai insediamenc dala meseria di zingaindri emigranc romênns, dlungia Paris.

AUDIOCASSËTES

"Romane gila" - Lieder und Tänze der Roma in Österreich
Musikkassette mit Begleitheft, IDI-Ton 23, Wien 1992, hg. vom Institut für Volksmusikforschung und den österreichischen Dielektautoren.

"Die Welt weiß nicht, wie sie uns achten soll. Kultur und Verfolgung der Sinti und Roma"
audiocasseta, 4 x 25 men., 1990/91.
Contegnüs dles trasmisciuns singoles: 1) Chê é pa i "zingaindri?", 2) Porseghitaziun nazionalsozialista y assassin di zingaindri. La continuaziun dles aziuns cuntra i zingaindri dô le 1945, 3) Cultura di zingaindri tla Spagna y süa porseghitaziun, 4) La situaziun di Sinti y Roma tla BRD y tl'Austria dô le 1945. La vita tla CSFR d'aldédaincö.

DIAPOSITIVES

"Die Rom-Dorfzigeuner."
40 diapositives, 1990
Storia y present di zingaindri de paîsc, partida sö dô 4 punc importanc: 1) Situaziun danter les veres, 2) registraziuns, 3) nazionalsozialism, 4) situaziun dô le 1945 cina aldédaincö.

- ORGANISAZIUNS DI SINTI Y ROMA - ORGANISAZIUNS POR I SINTI Y ROMA

EUROPA / WELT
Roma Welt-Union, c/o Rajko Djuric, Bundesplatz 9, D - 10715 Berlin

FRANCIA Y EU
Centre de recherches tsiganes, Université René Descartes, 106 quai de Clichy, F - 92110 Clichy

TALIA
Centro Studi Zingari, via dei Barbieri, 22, I - 00186 Roma

Comune di Roma, XII circoscrizione
Bibloteca e Centro Culturale dei Rom, Via Salvatore Larizza, 100, I - 00182 Roma

Opera Nomadi
via Arco del Monte, 99, I - 00186 Roma

AUSTRIA
Roma, Verein zur Förderung von Zigeunern
Postfach 41, A - 7400 Oberwart

Romano Centro
Schneidergasse 15/5, A - 1110 Wien

GERMANIA
Zentralrat deutscher Sinti und Roma, Zwingerstr. 18, D - 69117 Heidelberg
Chilò él ince le zenter de documentaziun y cultura di Sinti y Roma todesc.

Rom e.V. für die Verständigung von Rom und Nicht-Rom, Bobstr. 6-8, D - 50676 Köln

Cinti Union Berlin
Lagerweg 14-18, D - 1000 Berlin 20

Gesellschaft für bedrohte Völker - International
Postfach 2024, D - 37010 Göttingen

SVIZRA
Verband deutscher Sinti
Radgenossenschaft der Landstraße, Generalsekretär J. M. Häfeli, Postfach 221, CH - 4552 Derendingen

SÜDTIROL
Kulturverein der Roma, Herr Enes Hrustic, F. Baracca-Str. 1, I - 39100 Bozen

Caritas (seziun todescia), Talfergasse 4, I - 39100 Bozen, Tel.: 0471.97 36 04

Lia por i popui manacês - Gesellschaft für bedrohte Völker, Lauben 49 - 39100 Bozen, tel/fax 0471.97 22 40
info@gfbv.it - www.gfbv.it - Siehe auch Sinti und Roma in Europa

Cuertl dant: Interface 1993/10, dè fora da Centre de recherches tsiganes.
pl. 3, 47, 53: Sinti und Roma gestern und heute, pl. 106, 241, 182.
pl. 6, pl. 42, 51 (dessura), 52 (m. d.), 71 fora de: Roma. Eine Reise in die verborgene Welt der Zigeuner, Köln 1989.
pl. 11, 12, 16: J. S. Hohmann, Geschichte der Zigeunerverfolgung in Deutschland, Frankfurt/New York 1981.
pl. 13, 36, 51 (dessot), 52 (m. c.): L. Eiber, "Ich wußte, es wird schlimm." Die Verfolgung der Sinti und Roma in München 1933-1945, München 1993.
pl. 15, 64, 65: J. S. Hohmann, R. Schopf (ed.), Zigeunerleben, Darmstadt 1981.
pl. 18: Ich geb Dir einen Mantel, daß Du ihn noch in Freiheit tragen kannst. Widerstehen im KZ, dè fora da K. Berger y a., Wien 1987.
pl. 20: Reimmichls Volkskalender 1982.
pl. 22: FF Südtiroler Illustrierte 1994/6.
pl. 23: Foto Tabletop Bozen.
pl. 25: FF Südtiroler Illustrierte 1993/51.
pl. 32, 33, 34, 35, 37, 40, 50, 73, 74, 75, cuertl iadô: R. Gronemeyer, G. A. Rankelmann, Zigeuner. Reisende in Europa, Köln 1988.
pl. 44: M. Karpati, I figli del vento. Gli zingari, Brescia 1978.
pl. 45: Roma. Das unbekannte Volk, dè fora da M. F. Heinschink y a., Wien/Köln/Weimar 1994.
pl. 48: M. Karpati, Fra i Rom: Vita e storia zingare, Brescia 1978.
pl. 59: Zugvögel seit jeher. Freude und Not spanischer Zigeuner, dè fora da E. Hackl, Wien/Freiburg/Basel 1987.

Verdorfer, Martha: Sinti y Roma - N popul nia conesciü
Traduziun tl ladin: Erna Flöss y Marlis Frenademez
Titul dla ediziun todescia: Unbekanntes Volk - Sinti und Roma
Versciun taliana: Cagol, Marco: Sinti e Rom - Popolo sconosciuto

Düc i derc resservá

© Verlag Frasnelli-Keitsch, Balsan 1995

De fora da: Lia por i popui manacês - Südtirol, 39100 Balsan, Lauben 49

Conzet grafich y impaginaziun: Graphic Line, Balsan
Stampa: CIERRE grafica, Caselle di Sommacampagna (VR)
Cuertl: Fotografia da Interface, Straßburg
Colaboraziun: Thomas Benedikter, Hilda Kasparek, Doris Walhlöfer, Irene Palma
Web (15.10.2001): Mauro di Vieste

Rengraziun:
Mirella Karpati, "Centro Studi Zingari", Rom
Istitut Cultural Ladin "Micurä de Rü", San Martin de Tor
Annelore Hermes, "Gesellschaft für bedrohte Völker", Göttingen
Helene Gamberoni, "Caritas", Balsan
Familia Wolfdietrich Schnurre, Berlin

Ordinaziun:
Frasnelli&Keitsch Verlag, 39100 Bozen, Dantestr. 20/a, Tel. O471.274240, Fax 0471.288177.
Gesellschaft für bedrohte Völker, Lauben 49, 39100 Bozen, Tel+Fax 0471.972240

Sura 10 miliuns de porsones, da 600 agn incá tla diaspora, partides sö te feter düc i paisc d'Europa. I Sinti y Roma n'é nia ma indlunch tla mendranza, mo ince l'ultim popul d'Europa che vîr altamo en pert ciamò da nomad. Tan snel fajunse pa nos da dè jö n iudize descriditent y tan püc savunse pa de süa storia y de süa cultura! Tan snel sciorunse pa döt n popul sön n müdl, zenza conesce veramenter sües condiziuns de vita y sü problems. Tan snel i emarginunse pa, zenza se dè jö cun vei. I Sinti y Roma vîr bele dadî ince inanter nos te Südtirol, na tera de mendranzes. Ai se mirita che nes dun jö cun vei. Chisc "Tesc por imparé a conesce", tlêrs y saurisc da capí, invieia a rové plü dlungia a chesc popul.